Azaldan Buxoroyi sharif jahonda dunyoviy va diniy ilmlarning markazlaridan biri sifatida mashhur bo’lib kelgan. Mana shu zaminda 1930 yil sentyabrda Buxoro davlat pedagogika instituti tashkil etilgan. Istiqlolning dastlabki yillarida, aniqrog’i, Prezidentimizning 1992 yil 28 fevraldagi PF-356 sonli Farmoni hamda Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 11 martdagi 125-sonli Qaroriga asosan unga universitet maqomi berildi. Bugun shu oliy o’quv yurti o’zining qutlug’ 85 yoshini nishonlamoqda.
Buxoro davlat universiteti respublikamizdagi to’ng’ich oliy o’quv yurtlaridan biri hisoblanadi. Unda dastlab 17 nafar pedagog-xodim faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, hozirda pedagog-xodimlar soni 489 nafarni tashkil etadi. Tashkil etilganidan buyon hozirgi kunga qadar universitetda 78129 nafar bitiruvchi tahsil olib, dargoxda 610 nafar fan doktorlari, 4100 dan ortiq fan nomzodlari va 8670 nafar o’qituvchilar faoliyat yuritishgan.
Istiqlol yillarigacha pedagogika instituti sifatida faqat o’qituvchilar etishtirib kelgan bu ta’lim maskani 1992 yilda universitet maqomini olgach, uning imkoniyatlari yanada kengaydi. 1990-1991 yillarda uning huzurida bor-yo’g’i 16 ta ta’lim yo’nalishi bo’lgan bo’lsa, hozirda ta’lim yo’nalishlari soni 35 taga etdi.
Hozirgi Urganch (1934), Qarshi (1955), Termiz (1956) davlat universitetlari tashkil topguniga qadar ushbu viloyatlarga Buxoro oliygohi malakali pedagogik xodimlar tayyorlab berishda etakchilik qilgan. Keyinchalik universitet Navoiy davlat pedagogika instituti hamda Toshkent Irrigasiya va meliorasiya instituti Buxoro filialining bunyodga kelishida ham asos bo’ldi.
Universitetda falsafa, o’zbek tili va adabiyoti, folklorshunoslik, O’zbekiston tarixi, fizika, biologiya, kimyo, matematika-informatika, psixologiya, pedagogika, iqtisod fanlari bo’yicha ilmiy maktablar yaratilgan.
Istiqlol yillarida universitet professor-o’qituvchilari tomonidan 26 ta doktorlik, 201 ta nomzodlik dissertasiyalari muvaffaqiyatli himoya qilindi. Hozirda universitetda uzoq yillar davomida shakllanib kelgan bu ilmiy maktablarning faoliyatini mana shu maktablardan etishib chiqqan mahalliy kadrlar samarali davom ettirib kelmoqdalar.
Hozirda Buxoro davlat universitetida 6 ta fakultet, 26 ta kafedra bo’lib, ularda 35 ta’lim yo’nalishi bo’yicha 6246 talaba, 14 mutaxassislik bo’yicha 129 magistr ta’lim olmoqda. Shu bilan birga, mavjud 21 ixtisoslik bo’yicha katta ilmiy xodim-izlanuvchilik institutida 22 nafar katta ilmiy xodim-izlanuvchi o’z tadqiqotlarini olib bormoqda.
Professional fazilatlarga ega, raqobatbardosh, mamlakat va xalq taqdiri uchun mas’uliyatni chuqur his etadigan, ongida vatanparvarlik tuyg’usi rivojlangan ilmiy, ilmiy-texnik hamda ilmiy-pedagog kadrlarni tarbiyalab etishtirish yo’lida fidokorona xizmat qilib kelayotgan universitetning professor-o’qituvchilaridan 19 nafari fan doktori va 128 nafari fan nomzodi darajasiga ega.
Fan, texnika, pedagogika va iqtisodiyotning turli tarmoqlari bo’yicha universitetning ilmiy-amaliy yutuqlari, respublikamiz mustaqilligini mustahkamlashda, uning dovrug’ini jahonga yoyishda faol ishtiroki va erishgan muvaffaqiyatlari asosida, avvalo, unda tashkil topgan ilmiy maktablarning an’ana va tajribalari yotadi. Hozirgi paytda mamlakatimizda milliy qadriyatlar asosida tubdan yangilangan va zamonaviylashtirilgan ta’lim tizimini yo’lga qo’yish, fan va texnika yutuqlarini amaliyotga keng tadbiq etgan holda respublika iqtisodiyotini mahalliy mahsulotlar bilan ta’minlash, zamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqishda universitetda faoliyat yuritayotgan kimyogar, fizik-matematik, geliotexnik, biolog, iqtisodchi, filolog, tarixchi va pedagog-didaktlarning ham o’rni katta bo’lmoqda. Ularning respublika miqyosida amaliyotga tatbiq etilayotgan ilmiy ishlari salmog’i kattadir.
Universitetda fanning istiqbolli yo’nalishlari yildan-yilga ortib bormoqda. Unda muqobil energiya manbalaridan foydalanish, optika, geliotexnika, tuproqshunoslik va er korroziyasi muammolari, kompozision materiallar yaratish, filologiya (tilshunoslik, adabiyotshunoslik va folkloristika) muammolari, O’zbekiston tarixi tarixshunosligi va manbashunosligi, Sharq falsafasi tarixining dolzarb muammolari, xotin-qizlarni sportga jalb qilish muammolari, qishloq xo’jalik ekinlarining yangi navlarini yaratish, axborot-kommunikasiya texnologiyalari bo’yicha milliy dasturlar yaratish, baliq mahsuldorligini oshirishda mikroskopik va yuksak suv o’simliklaridan foydalanish hamda oqava suvlarni biotexnologik usul bilan tozalash, algebra, geometriya, ornitologiya, pedagogika, psixologiya, iqtisod va turizm xizmati kabi qator ilmiy yo’nalishlar yuqori yutuqlarga erishib, ta’lim muassasasida ilmiy imkoniyatlarning yil sayin to’lishib, mustahkamlanib borishiga yo’l ochmoqda.
Universitetda bajarilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlarining samaradorligi va natijalarini respublika iqtisodiyotining turli sohalarida qo’llash, fan va ishlab chiqarishning innovasion korporativ (o’zaro manfaatli) hamkorligining samarali mexanizmini yo’lga qo’yish, yuqori malakali kadrlar tayyorlash va ularni ish o’rinlari bilan ta’minlash jarayonida ishlab chiqarishning rolini kuchaytirish, universitet tizimida amalga oshirilayotgan tadqiqotlarning natijaviy samaradorligini yanada oshirish, professor-o’qituvchilar va mutaxassis-olimlar tomonidan olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot faoliyati natijasida yaratilayotgan ilmiy-texnologik ishlanmalarning tegishli sohalarga korporativ hamkorligini ta’minlash borasida universitet huzurida “Biotexnologiya muammolari” kabi ilmiy laboratoriyasi hamda va “Innovasion ilm-ta’lim texnologiyalari markazi” kabilar samarali faoliyat ko’rsatmoqda.
2015 yilda universitetda yaratilgan ilmiy-tadqiqot ishlari “Katologi”ga kiritilgan qirqdan ziyod ishlanmalar ishlab chiqarish korxonalari, tashkilotlar, fermerlarga tarqatildi va respublika hamda viloyat innovasion yarmarkalarida 200 mln. so’mdan ortiq miqdordagi o’ndan ortiq shartnomalar imzolandi.
Olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida 2015 yilda universitet ilmiy xodimlari tomonidan 6 ta patent qo’lga kiritildi va 5 ta patent loyihasi tayyorlanib, Davlat patent idorasiga topshirildi. Shuningdek, o’tgan yil davomida 15 ta monografiya, 7 ta darslik, 16 ta o’quv qo’llanma, 1054 ta ilmiy maqola va tezislar chet el hamda respublika ilmiy jurnallarida, konferensiya materiallari va to’plamlarida chop etildi.
Umuman aytganda, Buxoro davlat universitetida matematika-fizika, ximiya-biologiya va tuproqshunoslik, tarix, falsafa, pedagogika, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, folklorshunoslik, psixologiya fanlaridan yillar davomida ilmiy maktablar shakllanib kelgan va erishgan ijobiy yutuqlari bilan nafaqat respublikamizda, balki dunyo miqyosida ham e’tirof etilgan. Universitetda hozirda faoliyat ko’rsatib kelayotgan ilm-fan fidoyilarining aksariyati shu ilmiy maktablarning vakillari bo’lib, ustozlari an’analarini munosib davom ettirish imkoniyatlariga egadirlar. Shuni e’tiborga olib, mazkur universitetda “O’quv-ilmiy kompleks” (ilmiy-amaliy park – texnopark) tashkil etildi va uning bazasida ilmiy maktablarni saqlab qolish, yangidan tiklash, yanada kengaytirish, faoliyati va nufuzini kuchaytirish ko’zda tutilmoqda. Fan-ta’lim va ishlab chiqarishning innovasion korporativ hamkorligini ta’minlash, ilmiy-tadqiqot natijalarini iqtisodiyotga keng joriy etish, qolaversa, yoshlarning nazariy bilimlarini amaliyotga tadbiq etish kabi ustuvor vazifalarni hal qilish bu ilmiy-amaliy markazning asosiy maqsadidir. O’z ilmiy yutuqlari bilan nafaqat respublikamizda, balki jahonga ham tanilgan bunday ilmiy maktablar mamlakatimizda intellektual mulkni boyitishda muhim rol o’ynashi, shubhasiz.
Universitetda ustoz-shogird tizimini yuqori bosqichga ko’tarish, yosh olimlarni, iqtidorli talabalarni tarbiyalab etishtirish salmog’ini oshirish, xususan, yoshlarning ilm-fanga bo’lgan muhabbati va rag’batini orttirishga erishish uchun etarli sharoitlar mavjud.
Universitetdagi Axborot texnologiyalari kafedrasida professor-o’qituvchilar va talaba yoshlar ishtirokida o’quv jarayoni va hujjatlar ijrosi nazoratining avtomatlashtirilgan elektron tizimlari yaratildi va ular ayni paytda mukamallashtirilmoqda. Bu boradagi ilmiy ishlarni jadallashtirish maqsadida shu kafedra qoshida dasturiy muhandislik laboratoriyasi tashkil qilindi. Uning asosiy ilmiy yo’nalishlari doirasida o’quv-informasion jarayonlarni qo’llab-quvvatlaydigan informasion tizim – BUIS; modulli tamoyil asosida o’quv dasturlari va o’quv materiallari tayyorlashni qo’llab-quvvatlaydigan dasturiy tizim – LMS Moodle; universitetda kechadigan hujjat oqimi informasion jarayonini qo’llab-quvvatlash va monitoringini olib borish dasturiy tizimi – CuteFlow kabilarning funksional imkoniyatlarini kengaytirish va qulayligini takomillashtirish ishlari amalga oshirildi.
2015 yilda universitet agrouchastkasida PSUEAITI Buxoro ITSning seleksioner olimlari hamkorligida o’rta tolali g’o’zaning serhosil, yuqori sifatli, tezpishar, tabiatning barcha noqulay sharoitlariga bardoshli, jahon bozori talablariga to’la javob bera oladigan navlarini yaratish maqsadida 22 xil kolleksiyasi tashkil etilib, kelgusida ko’zda tutilgan rejaga erishish uchun ular orasidan 10 ta nav saralab olindi va o’zaro chatishtirish orqali birinchi avlodli duragay kombinasiyalar barpo qilindi. Bu kabi tajriba tadqiqotlar g’o’zaning “Buxoro – 6-10”, “Jondor qudrati”, “Porloq” navlarini inobatga olgan holda yana kengaytiriladi.
Buxoro mintaqasidagi barcha ekologik muammolar, ya’ni iqlimning o’zgarishi, ayniqsa, cho’llanish jarayonining kuchayishi, yog’ingarchilik miqdori va muddatlarining o’zgarishi, chuchuk suv muammosi, tuproq tarkibining o’zgarishi, o’simlik va hayvonot olami uchun tabiiy yashash sharoitlarining buzilishi natijasida ularning ayrim turlari kamayib borishi kabi ko’plab muammolar hozirda mintaqa uchun o’ta ilmiy dolzarblik kasb etmoqda.
Yuqorida ta’kidlangan ilmiy yo’nalishlarni amalga oshirishning pirovard natijasi sifatida olingan ilmiy xulosalarni, ya’ni ilmiy- texnik taraqqiyot o’zgarishlarini ta’lim jarayoniga tez va uzluksiz joriy etilishini (masalan: o’quv adabiyotlari yaratilishida, amaliyotlarning o’tilishida, magistrlik dissertasiyalari, diplom loyihalari, bitiruv malakaviy ishlari bajarilishida va h.k.) tashkil etish muhim vazifalardan biridir.
Xullas, mavjud ilmiy maktablar faoliyatini har tomonlama targ’ib etish, ularning an’analarini qayta tiklash va yoyish, ilm-fan sohalariga iqtidorli va iste’dodli yoshlarni keng jalb etish mamlakatni modernizasiyalash, jamiyatni demokratlashtirish, huquqiy davlatni qaror toptirish jarayonida, iqtisodiyotni bozor tamoyillari asosida isloh qilish sharoitida insonning ijtimoiy himoyalanishini, uning tarixiy, falsafiy, huquqiy, ma’naviy, iqtisodiy bilimlarni chuqur egallashini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
A.A.TO’LAGANOV – BuxDU rektori, texnika fanlari doktori, professor
