Tadqiqot ishini yozishda eng muhimlaridan yana biri, mavzuni to`g`ri tanlash va to`laligicha ochib berish.Yel (Yale) universiteti Bitiruvchilarning yozuvchilik markazi (The Graduate Writing Centers) vakili Elena Kallestinova (Elena Kallestinova) 2010 yildan beri Xalqaro yozuvchilik markazlari assotsiatsiyasi (International Writing Centers Association) a’zosi sifatida faoliyat yuritib keladi.Uning “Yel biologiya va tibbiyot jurnali” (Yale journal of biology and medicine) da e’lon qilingan “Qanday qilib birinchi tadqiqot ishini yozish mumkin?” nomli maqolasining asosiy qismlarini tarjima qilib, e’tiboringizga havola etmoqdamiz. Mazkur maqola bitiruv-malakaviy ishini yozishga kiritilayotgan talabalar, ilmiy faoliyatini boshlayotgan izlanuvchilar hamda ilmiy maqola yozish istagida bo`lganlar uchun foydali bo`ladi, degan umiddamiz. BIRINCHI TADQIQOT ISHIuni yozishda qaysi jihatlarga e’tibor qaratish kerak?Jarayonning boshlanishi: maqsadni to`g`ri qo`yishTadqiqot ishining boshlanish jarayoni hammada har xil kechadi. Ishning osonroq kechishi uchun, albatta, uni osonroq kechishi uchun, albatta, uni rejali tarzda amalga oshirgan ma’qul. To`g`ri, yozish qiyin. Diqqatni bir joyga to`plash va miyani ishga jalb qilish ham mushkul. Tadqiqot ishini yozish juda kuchli ishtiyoq talab etadigan ruhiy faoliyat, o`z o`rnida, xotira bilan bog`liq tarzda kechadigan aqliy mehnat hamdir. Har qanday ishda bo`lgani kabi maqsadni amalga oshirish uchun astoydil harakat qilish talab etiladi. Buning uchun kunlik reja tuzib oling va tadqiqot ishini qilinishi shart bo`lgan bandlar qatoriga kiriting. Misol uchun, Yel universitetining bir talabasi laboratoriya mashg`ulotlari bo`lmagan kuni bir soat vaqtini tadqiqot ishini yozishga bag`ishlaydi. Hayratlanarlisi, bir semestr davomida ishini yakunlab olishga ham erishadi. Demak, kun tartibini to`g`ri tuzish va rejalarni o`z vaqtida amalga oshirish orqali maqsadga erishish mumkinligi amalda isbotlangan.Ishni muhim ma’lumotlar bilan boshlangVaqtingizni to`g`ri taqsimlagandan so`ng tadqiqot ishini qanday yozish haqida bir to`xtamga kelib olishingiz lozim. Eng maqbul yo`li esa, juda muhim ma’lumotlarni to`plash orqali faoliyatni boshlashdir. Mazkur ma’lumotlar tadqiqot ishingizning nimalardan iborat bo`lishi, ya’ni ichki tartibini ham belgilab berishi mumkin. SHuningdek, fikrni rivojlantirishi hamda yangi g`oyalarni shakllantirishga xizmat qilishi aniq. Harvard universiteti (Harvard University) da ko`p yillardan buyon kimyo va nanotexnologiya sohasi bo`yicha faoliyat olib borayotgan Jorj Uvaytsaydes (George M.Whitesides) esa bu borada shunday deydi: “... oq qog`oz olib barcha muhim ma’lumotlarni qog`ozga tushiring”. Agar sizda bu ma’lumotlarni yig`ish haqida biror tushuncha bo`lmasa, quyidagi 1-jadval asqotishi mumkin. YOsh tasavvuringizni ishga solib yangi g`oyalar yarating.1-jadval: Eng kerakli ma’lumotlarni to`plash1.Mavzuga oid ma’lumotlar.2.Bu mavzuning muhimligi nimada?3.Qanday qilib tadqiqot asosini shakllantirib olishim kerak?4.Natija orqali nimaga erishaman (tasavvuringizda taxmin qilib ko`ring).5.Asosiy yangiligim nimadan iborat bo`ladi? Navbatdagi bosqich tadqiqotning asosiy matni va tarkibini shakllantirish jarayonidir. Bu o`rinda fikrlaringizni quyidagi bosqichlarga qarab yo`naltirib olsangiz maqsadga muvofiq bo`ladi: kirish: reja, tadqiqotdan olingan natija va mavzu muhokamasi; ilmiy xulosa. Jarayonni tashkil qilish ketma-ketligi 2-jadvalda keltirib o`tilgan.2-jadval: Eng kerakli ma’lumotlarni to`plashKirish 1.Nima uchun tadqiqotingizni muhim deb hisoblaysiz? 2.Mazkur mavzu yuzasidan shu vaqtga qadar nima ish qilingan? (Mavzuning o`rganilganlik darajasini boshqa manbalardan qiziqib ko`ring)3.Bu borada shaxsiy gipotezangiz (asos, taxmin, qarash) qanday?4.Maqsadingiz nimadan iborat?Ma’lumot va uslublar1.Qanday materiallardan foydalandingiz?2.Izlanishingizning asosiy mavzusi nima haqida?3.Tadqiqotingiz qanday ko`rishga ega?4.Qanday tartib-qoidalarga amal qildingiz? Kerakli ma’lumotlarni to`plash bosqichini muvaffaqiyatli amalga oshirgandan so`ng, g`oyalarni ilmiy rahbaringiz, hamkasblaringiz yoki shu sohani yaxshi bilgan mutaxassislar bilan muhokama qilishingiz mumkin. Ko`pgina universitetlarda bitiruvchi talabalar uchun yozuvchilik, ya’ni tadqiqot ishini tamomlab olishga xizmat qiluvchi maxsus markazlar tashkil etilib, g`oyalarni muhokama qilish, o`zaro hamkorlikda faoliyat olib borish yo`lga qo`yilgan. Dastlabki bosqichda o`zaro fikr almashish vaqtni tejashga yordam beradi. CHunki mavjud xato va kamchiliklar atrofdagilarga ko`proq, seziladi, eng zarur tavsiyalar ham ulardan chiqishi mumkin. Bu tadqiqot ishini to`g`ri yo`naltira olish va keraksiz narsalarga chalg`ib ketmaslikning oldini oladi.Ishning qoralama nusxasini tayyorlashEtarlicha fikr-mulohaza, ma’lumotlarga ega bo`lganingizdan keyin tadqiqot ishining qoralama nusxasini tayyorlashga kirishishingiz mumkin. YOzib bo`lishingiz hamono yakunlashga shoshilmang. Mos so`z yoki jumla, yaxshi iborani qo`llash, gaplardagi ma’no g`alizligining oldini olish uchun vaqtingiz bor.Ko`pchilik talabalar izlanuvchilikda malakasi etishmasligidan shikoyat qiladi. Psixologlarning aytishicha, bo`sh joyga qarab xayol surib o`tirish tushkunlikni keltirib chiqarar ekan. YOsh olim ishini boshlar ekan, uning oldida, avvalo, ma’lumotlar, laboratoriya hujjatlari yoki o`zidan oldin amalga oshirilgan izlanishlar natijalari, tadqiqotning qoralama nusxasi, shaxsiy qarashlari yozilgan qaydlar tayyor turishi kerak. Barchasini o`rganib chiqqandan keyin tadqiqot ishining aslini yozishni boshlasa ham bo`ladi.Tadqiqotda ish materiallari va metodlari birinchi bo`limda keltirilgani ma’qul. Qo`lingizda mavjud ma’lumotlardan tushunarsizlarini chiqarib tashlang. Sababi, mazkur bo`limda tushuntirish ishlariga alohida ahamiyat qaratiladi. Bo`lim yakunini yozayotganda esa ishingizni baholash maqsadida boshqa tadqiqotchilarning fikrlarini keltirib o`tishingiz mumkin. Eng muhimi-chalg`imaslik. Bir bo`limdan boshqasiga o`tish jarayonida tadqiqot maqsadingiz noaniq, bo`lib qolishi kutilgan natija bermasligi mumkin.Ma’lumotlarni to`liq, tushunarli, hech kimda savol uyg`otmaydigan tarzda keltirib o`tish maqsadga muvofiq. Agar keltirilayotgan fikr hammaga ma’lum yoki yaqinda bu borada maqola e’lon qilingan bo`lsa, bu haqda adabiyotlar ro`yxati orqali iqtibos berib o`tishning o`zi etarli. Lekin yangi fikrni o`rtaga tashlamoqchi bo`lsangiz, uni ipidan ignasigacha, hatto ko`pgina qo`shimcha ma’lumotlar keltirilgan holda izohlashingiz kerak.SHuningdek, ma’lumotlarni izchil keltirish uchun gapning kesimiga e’tibor qaratish lozim. YA’ni, bu erda kesimning aniq yoki majhul nisbatda ekanligi borasida so`z yuritilmoqda. Agar o`z tadqiqotingiz haqida ma’lumot bermoqchi bo`lib, gapni “biz” olmoshi bilan boshlasangiz, bu ko`pgchilik uchun g`alizroq tuyuladi. Agar siz fe’lni aniq nisbatda bermoqchi bo`lsangiz, yuqoridagi olmoshni imkon qadar kamroq qo`llaganingiz maqsadga muvofiq.Tadqiqot ishini yozishda eng muhim jihatlardan yana biri, mavzuni to`g`ri tanlash va to`laligicha ochib berish. Ishingizda keraksiz va bo`yoqdor so`zlar, ma’no yaxlitligiga soya soluvchi fikrni ishlatishdan qoching.Aniqlik, qisqalik, xolislikTadqiqot ishining kirish qismi o`quvchini nafaqat mavzuga yo`naltiriladi, balki asosiy maqsadni mazkur bosqichga qadar qog`ozga tushirgan ma’lumotlaringizni sinchkovlik bilan qaytadan o`qib chiqing va maqsadingizni yana bir bor oydinlashtirib oling.SHuni unutmangki, kirish qismida keltirilgan har bir band muhim ahamiyatga ega, shu sababdan uni chuqur fikrlab, atroflicha yozgan ma’qul. Ko`pchilik olimlarning fikricha, o`quvchi ilmiy ishni ko`proq yangi fikr-g`oyalar uyg`otishi, mavzu bo`yicha o`zgacha topilmani topish maqsadida o`qiydi. Qiziqishni oxirigacha ushlab turish uchun ham kirish qismida xulosalarni ochiq-oydin aytib qo`ymagan ma’qul.Ko`pchilik tadqiqotchilar ilmiy ishda umumiy gaplardan foydalanadi. Biroq, bu noto`g`ri. Sababi, ma’lum maqsadga qaratilgan mavzuni aniq faktlar yordamida isbotlab berish talab etiladi. Oldingizga qo`ygan maqsadingiz boshqalarnikidan farqli ravishda, umumiylikdan xoli tarzda, mustaqil bayon etilsa ilmga qo`shgan hissangiz va topilmalaringiz yaqqol yuzaga chiqadi. Ununtilmaslik lozimki, kirish qisqa bo`lsa-da, butun mehnatingizni namoyon etib turadi.Ko`pchilik tadqiqotchilar uchun asosiy bo`lim muhokamasi xavotirli tuyuladi. Sababi, aksariyat hollardi yutuqlardan ko`ra xato va kamchiliklar yuzaga chiqib qolishidan qo`rqish hissi ustun keladi. Aslida, mazkur bo`limda tadqiqot jarayonidagi ilmiy topilmalar va ularni ommaga e’lon qilishdan maqsad: bu qarash nechog`li muhim, ilm-fanga yangilik olib kira oladimi, degan savollarga javob topishdan iborat. Agar bularni yaxshilab o`rganib, aniq javob topa olsangiz, boshqalar ham tadqiqot ishingizni osongina tushunadi. Mazkur bo`limda mavzuni qanchalik tushunib etganingiz ham oydinlashadi. SHuningdek, fikran teranlik so`zlarning o`z o`rnida qo`llanilgani hamda tushunarliligi ilmiy ish olib boruvchi sifatidagi qiyofangizni namoyon etadi. Eng so`ngida shaxsiy tajriba, izlanishdan chiqargan xulosangiz, mutaxassislarning fikr-mulohazalari yoki qo`shimcha ma’lumotlar bilan ilmiy ishni yakunlaysiz.Tadqiqot ishini o`z nihoyasiga etkazib olgach, uni umumiy va ichki usullar bilan ko`zdan kechirib chiqish lozim. Umumiy tuzatishda gaplarning tuzilishi, sarlavha, mazmun tahrir qilinadi. Ichki usul ko`p vaqt talab etadi, sababi, har bir so`zning to`g`ri yozilgani, grammatik va punktuatsion xatolar bartaraf etilishi lozim. Umumiy tahrirda matn ustidan ko`z yugurtirib chiqish kifoya. Ishni osonlashtirish uchun so`zma-so`z, gapma-gap tahrir qilish yoki matnni ovoz chiqarib o`qish ham mumkin. Bunda yo`l qo`yilgan xatolik, ayniqsa, jumlalardagi g`alizliklar bartaraf etiladi.Nihoyat, tadqiqot ishini printerda chop etib, qalam yordamida ikkinchi tuzatishga kirishishingiz mumkin. O`zingizga qulay, o`qish uchun oson bo`lgan kattaroq shriftda chiqarsangiz, ko`zingiz toliqib qolmaydi.SHundan so`ng ilmiy rahbaringiz bilan ishingizni yana bir bor muhokama qilishingiz, boshqalarga ham fikr-mulohazalarini bildirishi uchun o`qitishingiz mumkin. Bunda iloji boricha boshqa sohada ishlaydigan kishilarning qarashlari bilan o`rtoqlarashing. Buning o`ziga yarasha sababi bor: agar o`qib chiqqan inson tadqiqot ishida nimani ochib berganingizni tushunsa, demak, o`quvchi ko`zi bilan qaraganda ham maqsadga erishgan bo`lasiz.Ingliz tilidan Hamida Usmonova tarjimasi.
