Maqolada Buxoro Davlat universitetining tashkilotchisi, birinchi direktori Karimjon Vahobovning biografiyasi arxiv hujjatlari asosida yoritib berilgan.
Tayanch so’zlar: arxiv hujjatlari, Maorif xalq komissiarligi, O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi, ro’yxat, shaxsiy fond, saqlov birligi, inventar
Tarixiy xotira millatga kuch-qudrat bag’ishlaydi, hayotning og’ir sinovlarini munosib engib o’tishga, o’zligini saqlab qolishga yordam beradi. Yurtboshimiz o’zlarining «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» asarlarida: «Tarixiy xotirasi bor inson — irodali inson. Tarix saboqlari insonni hushyorlikka o’rgatadi. O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi» - deya ta’kidlaganlar. Demak, tarixni yaxshi bilmasdan turib, yuksak ma’naviyatga erishish mumkin emas.Tarix hali ochilmagan qo’rg’onga o’xshaydi. Qancha izlansang shuncha o’z bag’rida yashirgan sirlarini oshkor qiladi. Biroq, uni to’g’ri talqin qilish, baholash va qadriga etish ham muhim bo’lib hisoblanadi. Avvalo, tarixni hurmat qilish kerak. Tarixiy voqea, hodisalarga to’g’ri baho berish uchun tarixchi o’sha davr ruhiyatiga tusha olish kerak. Shundagina tarix qarida yashiringan ma’danlarini yuzga chiqaradi.
85 yoshni qarshilagan BuxDU tarixini tadqiq etish jarayonida qator savollarga birinchilardan bo’lib javob topishga to’g’ri keldi. Shunday muammolardan biri BuxDUning birinchi direktori (rektori) kim bo’lgan, degan savol. Universitet kichik majlislar zalida BuxDU rektorlarining suratlari ichida birinchi bo’lib, K. Vahobov (1930 - 1935) yillar direktorlik qilganligini bilib olsa bo’ladi. Biroq, boshqa ma’lumot oliygoh tarixiga bag’ishlangan adabiyotlarning birortasida keltirilmagan[1].
Oliygoh rektori A.A. To’laganov Buxoro davlat universitetining 85 yilligini nishonlash uchun tuzilgan ishchi guruhlari oldiga shunga o’xshash qator vazifalarni qo’ydi. Shu maqsadda O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivlari, Buxoro viloyat davlat arxivi va Buxoro shahar shaxsiy tarkib hujjatlari arxivi, Buxoro davlat badiiy me’morchilik muzey – qo’riqxonasi tasarrufidagi Buxoro tasviriy san’at muzeyi eksponatlari, OO’MTV va boshqa idoraviy arxivlarda olib borilgan izlanishlar o’z natijasini berdi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivining 94 fondi Narkompros (O’z.SSR Maorif XKS) hujjatlarida [2] 29 yoshli Karimjon Vahobov oliygohning birinchi direktori bo’lganligini tasdiqlovchi ilk hujjatga duch keldik.
Arxiv hujjatida uning ijtimoiy kelib chiqishi, qanday lavozimlarda ishlaganligi, haqida malumotlar keltirilgan.
Buxoro shahar hokimligi huzuridagi shahar arxivida olib borgan izlanishlarimiz oliygohning ilk direktori oilasini topishimizga sabab bo’ldi. Bugungi kunda Toshkent shahrida istiqomat qilayotgan oliygohning birinchi direktori Karimjon Vahobovning o’g’li (68 yoshli) Ulug’bek Vahobovning oilaviy arxividan foydalanib, birinchi direktor haqida qimmatli ma’lumotlar va suratlardan nusxa oldik.
Ulug’bek Vahobovning tashabbusi bilan oilaviy arxivdagi Karimjon Vahobovga tegishli hujjatlar Buxoro davlat badiiy me’morchilik muzey – qo’riqxonasi tasarrufidagi Buxoro tasviriy san’at muzeyiga topshirilgan. San’at muzeyi bo’lim boshlig’i M. Po’latova 1982 yilda ushbu hujjatlarga qayta ishlov berib, “K. Vahobovning” shaxsiy fondini tashkil etgan. Ushbu fondda 100 dan oritiq foto va 100 dan ortiq hujjatlar jamlangan[3]. “K. Vahobovning” shaxsiy fondi hujjatlari asosida oliygohning birinchi direktori Karimjon Vahobovning hayot yo’li haqida biografik ma’lumotni tayyorladik.
Karimjon Vahabovich 1901 yil (ayrim hujjatlarda 1902 yil ham yozilgan) Namanganda tug’ilgan. O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi [4] da Karimjon Vahobovning 12 yodan boshlab tarjimai holi keltirilgan. 1913 – 1918 yillar Namangan shahridagi etikdo’z ustaga shogird tushganligi, 1918 – 1919 yillarda Namangan shahridagi 1- son maktabida qorovul, 1919 – 1921 yillar Qizil armiya safida xizmat qilgan, 1921 – 1923 yillarda kosibchilik bilan shug’ullangan, 1924 yilda Buxorodagi partiya maktabida taxsil olgan, 1924 – 1925 yillarda siyosiy – ma’rifiy bo’lim o’rinbosari, 1928 – 1929 yillarda G’ijduvon tumani Ray ONO boshlig’i, 1928 – 1929 yillarda Buxoro shahar Gor ONO boshlig’i vazifalarida ishlagan.
O’tgan asrning 30 yillarida tuzilgan ushbu qimmatli hujjat Buxoro tasviriy san’at muzeyidagi “K. Vahobovning” shaxsiy fondi eksponati ma’lumotlari bilan to’ldirilishini taqozo etadi. Kadrlar etishlovchiligi sababli Karimjon Vahobov yana bir qator lavozimlarni ham bajarganligiga aniqlik kiritildi.
Masalan, 1705/ II (15) inventari ostida 1922 yilda Buxoro xalq sho’rolar respublikasining (BXShR) Savdo va sanoat nazorligi harbiy – fuqaro tayyorlov bo’limi boshlig’i bo’lganligini tasdiqlovchi guvohnomasi bor. 17058/ II (5b) inventari ostida K. Vahobovning BXShRning xalq maorif nozirligining 30 noyabr 1924 yil № 30 son buyrug’i bilan BXShR Xalq maorifi nozirligi bo’lim mudiri lavozimiga tayinlanganligini tasdiqlovchi guvohnomasi saqlanmoqda. Karimjon Vahobovni 1924 BXShR Xalq maorifi nozirligida chalasavodlikni (likbez) tugatishga ham katta hissa qo’shgan. Shuningdek, Zarafshon okrug ijroiya qo’mitasining 1 dekabr 1924 yil № 16 son buyrug’i bilan Zarafshon okrug siyosiy - marifiy boshqarma boshlig’i, 30 dekabar 1924 yil № 13 son buyrug’i bilan bir vaqtda
Oblono mudiri o’rinbosari, hamda viloyat matbuot va nashr ishlari bo’lim boshlig’i lavozimida ishlaganligini tasdiqlovchi guvohnoma 17057/ II (2) inventar ostida saqlanmoqda.
1926 yil G’ijduvon uezd ijroiya qumitasi plenumining 17 aprel qarori bilan G’ijduvon uezd xalq maorifi mudiri etib tayinlanadi.
1927 yilda Nizomiy nomidagi O’zbek pedagogika instituti o’qituvchilarni qayta tayyorlash kursi tinglovchisi bo’lgan.
Bundan tashqari, 1930 yil O’z SSR Xalq maorifi komissariatining ikki muhim hujjati Karimjon Vahobovning oliygohning birinchi direktori etib tayinlanganligini tasdiqlaydi. O’z SSR Xalq maorifi komissariatining 9 sentyabr 146 – son buyrug’i va O’z SSR Xalq maorifi komissariatining 1 oktyabr 1930 yil kollegiyasi yig’ilishi №91 son protokolidan ko’chirmadir.
Birinchi hujjat Buxoro oliy pedagogika institutining ochilishi haqidagi qimmatli manba bo’lishi bilan birga uning direktori etib Karimjon Vahobov tayinlanganligi, uning zimmasiga 7 noyabrga qadar oliygohning ochilishi bilan bog’liq ishlarga mas’ul ekanligi takidlangan.
O’z SSR Xalq maorifi komissariatining 146 – son buyrug’ida yana Karimjon Vahobovga yangi binoni o’qishga tayyorlash uchun 30 000 (o’ttiz ming) rubl ajratilganligi, 105 ta qabul kvotasi bo’yicha qabul jarayonini tashkil etishi kabi muhim ishlar ham yuklatilgan. O’z SSR Xalq maorifi komissariatining 1 sentyabr 1930 yil kollegiyasi yig’ilishi №91 son protokolidan ko’chirmasi esa kun tartibida Buxoro oliy pedagogika institutining direktorligiga Karimjon Vahobovni va o’quv ishlari bo’yicha muovin etib N.S. Dimitrievni tasdiqlash masalasi ko’rilgan. Yuqorida keltirilgan ikki muhim hujjat Karimjon Vahobovning oliygohning birinchi direktori etib tayinlanganligini tasdiqlaydi [5].
Karimjon Vahobov. 1930 yil. Buxoro tasviriy san’at muzeyining 17058 / 12 (28) raqamli eksponati.
Buxoro tasviriy san’at muzeyi eksponatlari ichida 17058 / 12 (28) raqam ostida saqlanayotgan ushbu suratning orqasida “ Kogda ya bl direktorom gos.pedinstituta ” degan yozuv bor.
Buxoro davlat badiiy me’morchilik muzey – qo’riqxonasi tasarrufidagi Buxoro tasviriy san’at muzeyi eksponatlari ichida Karimjon Vahobovning say’i – harakati bilan Xalq maorifi komissariatining topshirig’i o’z vaqtida bajarilganligi ya’ni, 1930 yil 7 noyabr kuni Buxoro oliy pedagogika institutining ochilish kunida olingan surat ham tasdiqlab turibdi[6].
Suratni tomosha qilar ekansiz, unda institut tashkilotchisi, birinchi direktori, institut nomi va dastlabki o’qituvchilar tarkibi, qolaversa, birinchi o’quv binosi haqida qimmatli ma’lumotlarni olish mumkin. Ba’zi manbalarda Buxoro agrar pedagogika instituti deb yanglish talqin qilingan BAPI, ya’ni Buxoro oliy pedagogika instituti (1930 yilgi imlo qoidalariga muvofiq “Oliy”, (Vsshiy) so’zi “Aliy” tarzida qo’llanilgan) ning ochilish sanasi va dastlabki nomi qanday bo’lgan? - degan savolga ham ushbu surat aniqlik kiritdi.
Suratda Buxoro okrugi maorif bo’limining boshlig’i lavozimida faoliyat ko’rsatgan, oliygohni tashkil etishda jonbozlik ko’rsatgan, 1930 yilda ilm maskanining birinchi direktori etib tayinlangan Karimjon Vahobov ham bor (birinchi qator o’ngdan to’rtinchi). Shuningdek, Buxoro tasviriy san’at muzeyida eksponat orasida Xalq maorifi komissarligi tomonidan K. Vahobov nomiga berilgan direktorlik shahodatnomasi ham saqlanmoqda[7].
Karimjon Vahobovning Buxoro oliy pedagogika instituti direktorligini tasdiqlovchi shahodatnomasi 1931 yil may oyigacha kuchga ega ekanligi yana bir haqiqatni tiklashga yordam berdi. Yuqorida Universitet kichik majlislar zalida BuxDU rektorlarining suratlari ichida birinchi bo’lib, K. Vahobov (1930 - 1935) yillar direktorlik qilganligi yozilganligini aygan edik. Hujjatlar bizga K. Vahobov 1930 - 1931 yillar direktorlik qilganligini xronologiyasiga aniqlik kiritishga asos bo’ldi. Karimjon Vahobov 1930 1 oktyabrdan 1931 yil mart oyiga qadar direktorlik qilganligi yana boshqa hujjatlar bilan o’z tasdig’ini topdi [8].
Buxoro tasviriy san’at muzeyining 17057 / II (22) raqamli eksponati.
Buxoro tasviriy san’at muzeyiga inventar 17057/ II (20) raqami ostida saqlanayotgan ushbu hujjat Karimjon Vahobovning 1931 1 aprelidan boshlab Moskva shahrida Krupskaya nomidagi Akademiyaga o’qishga yuborilayotganliginidan dalolat beradi.
Demak, 1931-1935 yillarda Buxoro oliy pedagogika institutining direktori kim bo’lgan degan yangi muammo kelib chiqdi?
1931 27 martda “Uzbekistanskaya pravda” №69 sonida “V Buxarskom VPI biologiya vtesnyaet politiku fabrika kadrov rabotaet bez programm i planov” nomli tanqidiy maqola chop etiladi. Institutning 7 oylik faoliyati davrida yo’l qo’yilgan kamchiliklar tanqid qilingan. K. Vaxabov o’rniga direktor qilib Usmonov G’anini, o’quv ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari Dmitriev o’rniga Fradkin tayinlangan. Yana bir tarixiy haqiqat tiklandi. Ya’ni, ikkinchi direktor Usmonov G’anijon 1931 – 1934 yilda, uchinchi direktor X.X. Valiev 1934 – 1935 yillarda direktorlik qilganligi aniqlanib, surati ham topildi.
K. Vahobov 1933 - 1936 yillarda Leningrad shahridagi Butunittifoq kommunistik qishloq xo’jalik universitetini muvofaqqiyatli o’qib tugatadi. Buxoro tasviriy san’at muzeyining 17058 / 12 (22) raqamli eksponatida ushbu oliygohni bitiruvchilar vinetkasi saqlanmoqda.
K. Vahobovning biografiyasini o’rganishda davom etarkanmiz 1939 - 1940 yillar Toshkent shahar Oktyabr rayon partiya qo’mitasining kotibi lavozimida ishlaganligini ham bilib olsa bo’ladi. [9].
Buxoro tasviriy san’at muzeyining eksponatlari ichida K. Vahobovning yangi ishga o’tganligiga guvohlik beruvchi hujjat mavjud [10] . Unga ko’ra 3 sentyabr 1940 yil O’z SSR Xalq maorifi komissariatining № 1712 a buyrug’i bilan O’z SSR Tarixi Markaziy muzeyining direktori lavozimiga tayinlangan.
2 – jahon urushi yillarida K. Vahobov birinchilar qatorida ko’ngillilar safida jangga otlanadi. Kapitan unvonigacha xizmat qilgan K. Vahobov jasorati uchun qator medal va ordenlar bilan taqdirlangan. “Jangovor hizmatlari uchun” medali va “Qizil yulduz” ordeni shular jumlasidandir. [11]
1944 yil O’zbekiston hukumati boshlig’i U. Yusupov nomiga harbiy qo’shin mayori Garasin nomidan minnatdorchilik xati keladi. Xatning to’liq matni Buxoro tasviriy san’at muzeyining 11285 / II raqamli eksponatida saqlanmoqda.
Xatning mazmunidan shuni bilib olsa bo’ladiki, K. Vahobov urush yillarida harbiy qo’shinni non bilan o’z vaqtida ta’minlash uchun dala pechini ixtiro qilgan ekan. Ushbu ixtiro natijasida askarlarning oziq – ovqat ta’minoti yaxshilashga erishilgan.
Rossiyaning Novo – Kramatorsk mashinaqurilish zavodida K. Vahobov loyihasida asosida pechlarning tayyorlangangigi qayd etilgan [12] .
Harbiy qo’shin mayori Garasindan O’zbekiston hukumati boshlig’i Usion Yusupov nomiga kelgan xatda K. Vahobovni tarbiyalab etishtirgan butun o’zbek xalqiga minnnatdorchilik bildirilgan.
Urushdan keyingi yillarda K. Vahobov (1946 yildan) Buxoro (oblono) maorif bo’lim mudiri sifatida faoliyat olib borgan. 1950 yildan Toshkent shahar Moskva rayoni xalq maorif bo’limi mudiri lavozimida ishlaganligini tasdiqlovchi hujjat ham mavjud [13].
K. Vahobovning o’g’li U.K. Vahobovning oilaviy arxividan yuborgan hujjatlar orasida 1959 yil 29 dekabrda davriy matbuotlarning birida chop etilgan nekrolog mavjud[14]. Ushbu nekrolog K. Vahobovning vafot etganligi munosobati bilan bo’lib, undan mazkurning oxirgi lavozimi haqida bilib olish mumkin. K. Vahobov umring oxirgi yillarida Buxoro viloyati qishloq xo’jaligi boshqarmasi boshlig’i o’rinbosari vazifasida ishlagan ekan. Ushbu manbadan K. Vahobov xizmatlari uchun “Hurmat belgisi” ordeni bilan taqdirlanganligini ham bilib olish mumkin.
Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti o’z-o’zini anglash, eng avvalo, insoniy mavjudlikning mohiyatini ma’naviy voqelik - sha’n, qadr-qimmat, obro’-e’tibor, or-nomus orqali namoyon bo’lishini ko’rsatadi. Hayotning ma’no - mazmuni, maqsadini tushunib etish ham o’zlikni anglashdan boshlanadi.
Yurtboshimiz I.A. Karimov bu borada: «O’zlikni anglash deganda men tarixiy xotirani tiklash, nasl-nasabimiz kim ekanini, kimlarning vorisi ekanligimizni anglab etishni, shundan kelib chiqib, o’zimizga xos va mos jamiyat barpo etishni tushunaman», - deydilar.
Ushbu maqolani tayyorlash jarayonida BuxDUning birinchi direktori Karimjon Vahobovning farzandlari bilan tanishib, ular haqida ham qator ma’lumotlar to’plandi. Bugungi kunda Karimjon Vahobovning uch farzandi jamiyatimizning turli sohalarida faoliyat ko’rsatib kelmoqda.
Xulosa qilib aytganda, BuxDUda hozirgi kunga qadar jami yigirma birta rektor faoliya ko’rsangan. Ularning barchasi ham oliygoh uchun ilmiy – ijodiy va tashkiliy ishlarga bosh bo’lib, o’z hissasini qo’shgan. Kelajak avlod ular haqida ham shunday izlanishlar olib borishi uchun ushbu maqola turki bo’ladi deb o’ylaymiz.
Hamroyev Azalshoh Hazratovich
Buxoro Davlat universiteti Tarix kaferdasi katta o’qituvchisi,
Xalqaro Qadimshunoslik Akademiyasi dotsenti
Rahmonova Mavluda Abdusamadovna
Buxoro Muhandislik – texnologiya instituti katta o’qituvchisi
ADABIYOTLAR
