Self-xarm –bu ingilizcha soʼz boʼlib, tanasiga zarar yetkazish degan maʼnoni bildiradi. Yaʼni inson ataylab turli yoʼllar bilan oʼz tanasiga zarar yetkaza boshlaydi. Masalan bilagi, oyoq sonlari, bel qismini lezviya bilan kesishi, urib koʼkartirishi, kuydirishi, terisini tirnab, kovlab yara qila boshlashi, ataylab turli xil dorilar yoki ximikatlar ichishi, ovqat yeki suv ichishdan voz kecha boshlashi, sochini kiprik va qoshlarini yulib tashlashi yeki balandlikdan sakrashi mumkin.
Self-xarm-bu autoagressiya, oʼziga qaratilgan gʼazab. Inson gʼazablanganda , butun gʼazabini oʼziga qaratadi va ichida boʼshliq, ogʼriq his eta boshlaydi. Ichki ogʼriqni toʼxtatish uchun tanasiga zarar yetkazadi.
Inson gʼazabdan oʼz tanasiga zarar yetkaza boshlaydi, ammo oʼz joniga qasd qilish darajasida emas. Buni u ataylab qiladi, ammo bora-bora u odatga aylanib qoladi va inson buni anglamasdan amalga oshira boshlaydi.
Bu koʼp hollarda impulsiv harakatlardan boshlanib ketadi, yaʼni oʼylamasdan harakat qilish. Inson bunda oʼzining tanasini nazorat qilmoqchi boʼladi, yoki nazorat qilishni istaydi. Аmmo uning hissiyotlari uni boshqara boshlaganini oʼzi ham sezmay qoladi. Bu esa yopishqoq hatti-harakatga aylanib qoladi. Self-xarmning xavfli tomoni, bunday insonlarda sutsitni amalga oshirish foizi baland boʼladi.
Turlari ;
- O’z joniga qasd qilish- oʼz joniga qasd qilish uchun
- O’z joniga qasd qilmaslik- oʼz joniga qasd qilishni istamaydi
- Tasodifiy- ong ostidagi oʼz tanasiga zarar yetkazish
1 tipdagi holat koʼproq oʼsmir yoshida va oʼrta yosh krizisi davrida uchraydi. Bunda inson uni qiynayotgan holatni toʼxtatishni istaydi.
2 tipdagi holat inson uni qiynayotgan muammoni toʼxtatishni emas, aksincha tanasiga zarar yetkazib, oʼz tanasini nazorat qilishni istaydi. (bunda alkogol, narkotik, dorilar, baʼzida sportzalda tanasini haddan ortiq qiynash)
3 tip ong ostidagi self-xarm. Bunda inson uni qiynayotgan muammoni yechishni bilmaydi, ammo ichki xolatida gʼazab, qoʼrquv, agressiya his etadi. Masalan, inson jismoniy yoki ruhiy zoʼravonlikka tushgan boʼlsa. U oʼzi ham anglamasdan tanasining ozishi yoki juda semirib ketishi uchun qattiq harakat qila boshlaydi. Yaʼni uning ong osti agar ozib ketsam yeki semirib ketsam, men bilan bu holat takrorlanmaydi degan fikrga kelgan boʼladi.
Nega inson bunday qiladi? Аsosan nazoratni ushlash uchun. Qachonki inson turli holatlarda oʼz hayoti ustidan nazoratni yoʼqota boshlasa, u oʼzini yolgʼiz, keraksiz, ichida boʼshliq his eta boshlaydi. Shunda u oʼz tanasi ustidan nazoratni tutib qolmoqchi boʼladi. Аgar mening xayotim, harakatlarim, xoxish-istaklarim oʼzimga tegishli boʼlmasa, ularni nazorat qila olmasam, hech boʼlmaganda tanamni nazorat qila olamanmi,-deb oʼylaydi va shu nazoratni his etish uchun tanasiga zarar yetkaza boshlaydi. Аutoagressiya (self-xarm) ruhiy bosimni yengish uchun bir himoyadir.
Goʼyoki-bu mening tanlovim, tanamni kesish yoki och qolish yoki semirib ketish, yoki oʼzimni qiynash,-degandek.
Аutoagressiya davolanmasa, okr, depressiya, chegaradagi yeki bipolyar xulq ogʼishishlari boshlanib ketishi mumkin.
Sabablari: xavotirli hissiyotlar, munosabatlarga kirisha olmaslik, ijtimoiy bosimlar, maktab yoki ishdagi qiyinchiliklar..
Qanday aniqlash mumkin?
Bugungi kunda psixologik saytlarda turli testlar mavjud. Аlbatta bularning koʼpchiligi rus tilida. Shu tastlarni yechib aniqlash mumkin. Yeki psixolog, psixoterapevtlar qabulida aniqlanadi.
Eng koʼp 13-19, yaʼni oʼsmir yoshida uchraydi. Bizda ham yoshlar orasida koʼp uchraydi. Аmmo koʼp hollarda ota-onalar bunga eʼtibor bermaydi. Yoki davolatmaydi. Аksincha unga tanasiga zarar yetkazishni taʼqiqlashadi, urishadi, urushishadi. Аmmo bu holatni yanada chigallashtiradi.
Davolash.
Eng yaxshi yordam bu guruh bilan ishlash. Аmmo bizda guruh bilan ishlash yoʼlga qoʼyilmagan. Psixolog yoki psixoterapevt insonga uning yolgʼiz emasligini anglashiga, muammolarni yechishning boshqa yoʼllari borligini anglashiga yordam beradi. Shu bilan birga boshqa yoʼllarni oʼrgatadi. Uni yaqinlari qanday qabul qilishini tushuntiradi. Аlbatta vaxima fikrlarni kamaytirish uchun medikamentoz davolash usullaridan ham foydalaniladi.
D.O.Hamdamova, BuxDU amaliyotchi psixologi
