Buxoroning qadim bog‘lari (Tarixiy publitsistik manzumalar) asaridan parchalar.Tarixiy kitoblar sadosi. Buxoro go‘zal voha.Uning havosi latif, suvi zilol, tuprog‘i unumdoru, quyoshi taftli. Ariqlari sersuvlikda mashhur bo‘lgan bu zaminning fayzu barakasi tabiat in‘omidandir.Tabiat bu tuproqqa saxovat urug‘ini sochganidan beri tokzorlari uzum, bog‘ chorbog‘lari sermeva, polizlari esa koni ne‘mat. Muxammad Narshaxiy Buxoro tarixi to‘g‘risida gapira turib, ariq, rud, daryo, komlari* to‘g‘risida ham fikr bildirib, bog‘-chorbog‘larini ham unutmagan.Jumladan qadimiy qal‘alar Poykent, Varaxsha, Zandana, Romish, Romtin, Afshona haqida yozib,daraxtlari mevalari deya chorchamanlarini ta‘riflagan. ”Xarqonrud”ko‘p qal‘alarni suv bilan ta‘minlardi.Rudizar xizmati ham bu zaminda kam emasligi Zaraq daryosining bog‘-rog‘lar ko‘p bo‘lishida bebaho bo‘lganini tarixiy kitoblar xabar beradi.Tarixchi Komil Basiriy har bir muzofot olim, shoh , shoirlari to‘g‘risida ma‘lumot berib ular yashagan qo‘rg‘on, keng, diza tabiati go‘zalligini ham yozgan ulardagi polizchilik, don-dun yetishtirish, payvandlash orqali mevali daraxtlar safini kengaytirish to‘g‘risidagi ajib ma‘lumotlar risolalarda uchraydi.“Abdullanoma”(“Sharafnomayi shohi”) kitobini Hofiz Tanish Buxoriy yozgan. Bu asarni xarakteri jixatidan jangnoma deyish mumkin.Lekin Hofiz Tanish Buxoriy o‘oh-u shayxlar, sarkadalar ta‘rifi haqida gapirib, o‘zi sezmagan holda ularning mol-mulki, chorbog‘lai borasida ham aniq xabar berib o‘tadi.Misol: “Hazratning Buxoro ,Qarshi, Samarqand, Marv va boshqa viloyatlarda 2500 gektar yeri yettiga tegirmoni, 700 bosh oti, 104ta hunarmandchilik, savdo do‘koni, 500 bosh tuyasi 10000 bosh qo‘yi, 67ta bog‘, chorbog‘i bor edi”* deb yozgan. Hofiz Tanish Buxoriy, uning o‘g‘li Xoja Sadiddin Kalon xojaning ham : “Xoja sa‘dning mol-mulki 17000 gektar yer, ming yilki, ming bosh tuya, ikkita karvonsaroy, 12 ta hammom, bir yarim ming bosh qo‘y, 10 ta sardoba, 61 ta bog‘ hisoblangan” deb yozadi. Bundan chiqadikim 61ta bog‘, tokzorlari bor bo‘lgan xojaning dasturxoni qishin yozin ho‘l-quruq meva bilan serfayz bo‘lib, uning ta‘siri boshqalarga ham o‘tgan.O‘zgalar yaratgan bog‘lardan bozorlar ham to‘lib, meva, poliz mahsulotlari mo‘l-ko‘l bo‘lgani bois, Buxoro bog‘-rog‘lar maskaniga aylangani dunyoga mashhur Qal‘alardagi qadimiy tokzorlar.Narshaxiy Buxoro shaxristoni Varaxsha, Zandana, Romtin yer suvi, daromadi, hunarmandchilik, savdo-sotiq haqida xabar berib qadimiy”Karmana, Arkut, Tavois” qishloqlarida haftada, oyda bozor bo‘lishi va savdogarlar to‘rt tomondan kelib, bu yerda savdo qilishini yozadi.* Mo‘yna , quritilgan baliq, ipak matolar bilan birga, shinni sotilishini ham qalamga oladi. Shinni uzum va tut daraxti mevalaridan tayyorlanadi.Varaxsha tarixini yozgan u yerda arxeologik tadqiqotlar olib borgan Shishkin ham qal‘a atrofida 12 ta ariq , bitta to‘g‘ondan suv olishini, suv tufayli Varaxsha tevarak atrofi bog‘lar bilan o‘ralganini isbotlab beradi. “Varaxsha”so‘zining o‘zi-virik- to‘g‘on, ya‘ni “shoh to‘g‘on boshi” deganini ham sharhlaydi. Dehqonchilik taraqqiy etgan joylarda bog‘- chorbog‘lar bunyod etilgan. Chorchamanlar esa mevali va manzarali daraxt, gullardan jamuljam bo‘lgani tarixdan ma‘lum.Zandana ana shu qal‘a nomlanishini tokzor, uzumzorlar bilan bog‘liq desak, to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki so‘g‘d tilida uzum daraxtini zang deganlar. Qal‘a tevarak atrofi va ichkarisida ham uzumzorlar serob bo‘lgani bois-zangga,behishti tokzorlari ko‘p shaharcha deb aytganlar.Narshaxiy Zandana matohi ipakdan to‘qilgan. Ipak esa pilladan olingan.ipak qurti ozuqasi oq balxi tutlar yaprog‘i bo‘lgan.Oq balxi tutlar bir necha vazifani o‘tagan.Birinchisi: soya bergan. Ikkinchisi: o‘tin.Uchinchisi:qurilish materiallaridan biri hisoblangan. To‘rtinchisi: meva berib aholini boqadigan mevalardan bo‘lgan. Oltinchisi: ipak qurti ozuqa manbai.Ettinchisi: yerdan zaxni tortib olgan. Bir tub tut daraxti bir yilda 330 litr zaxni tortib olib, yerlarni sho‘rlanishdan saqlagan.”Manzarali daraxt ko‘chatlar-gujum, tol, terak, shamshod, safidor, arg‘unsoya, yog‘och berishi uchun o‘tqazilib parvarish qilingan” Umarqulova Dinora Sherali qizi - BuxDU Pedagogika fakulьteti Musiqa ta‘limi yo‘nalishi 1-bosqich talabasi
