Shukurlar bo‘lsinki, bugungi kunga kelib til kalomining sifatlovchisi sifatida ona so‘zining tanlanishi va onayu til alfozlari mushtaraklik kasb etib ona tilimizning paydo bo‘lganligini; onalarni yaratuvchi, inson zotining yer yuzida mavjud bo‘lishini ta’minlovchi zot sifatida qay darajada ardoqlasak, millat ma’naviyatining ko‘zgusi bo‘lmish ona tilimizni ham asrab avaylash, bu uchun hamisha harakatda bo‘lishimiz zarurligi har birimizning eng oliy burchlarimizdan biri ekanligini anglab yetdik. Bu borada hukumat tomonidan qabul qilingan farmon[1] va qaror[2]lar, tilimiz davlat tili maqomiga erishgan kunni «O‘zbek tili bayrami» deb e’tirof etilishi, asosiysi, amaliy faoliyatning jonlanishi kishini quvontiradi. (Zero, bu harakatlar ummondan tomchi, xolos. Qachonki, har birimiz qayerda, qanday sharoitda bo‘lmaylik, ona tilimizga «o‘qraygan ko‘zlarni o‘yib olish» darajasida tilparvar bo‘lmas ekanmiz, har qanday rasmiy qog‘ozlar rasmiyatligicha qolaveradi.)Tilimizning onalarimizday muqaddas, tug‘ilgan zaminimizdek ulug‘, tinch hayotimiz kabi totli ekanligini; o‘zbekning «biz»ligini ta’minlovchi tiriklik, ajdodlarimizdan yetib kelgan mag‘zi to‘q ma’naviy me’rosligini, uni avlodlarga (g‘orat qilmasdan) bor tarovati, imkoniyati, zalvori bilan yetkazish zarurligini millat ongiga singdirish juda-juda muhim.Xo‘sh, bu mashaqqatli ishni kim bajaradi? Kim va kimlar o‘zligidan kechib bu zahmatga bel bog‘laydi? Albatta, hammamiz. Ammo xalqimizda bir ajib naql bor: «Oshpaz ko‘p bo‘lsa, sho‘rva ham tagiga oladi». Demak, bu borada til egalarining bariga birdek ishonib qo‘ya qolish hamisha ham o‘zini oqlayvermaydi. Har bir kasb egasi «o‘z yumushi»ni sidqidildan bajarsin: xalqqa, kasbiga, vijdoniga xiyonat qilmasin. Yaratgandan qo‘rqib, bandasidan uyalib ish tutsinki, shunda turmushimiz o‘zligimiz o‘zanlarida oqadi… (Bugun XXI asr odamlari nihoyatda maydalashib, ochko‘zlashib ketganligimizni inkor etib bo‘lmaydi. Afsuski, aksariyat tashvishimiz qorin dardi, moddiy boylik g‘ami. Bu tojdor vabo butun dunyoga qutqu solgan shu kunlarda ko‘proq sezildi: hatto xayriya mablag‘larini ham yeb qo‘yadigan darajada manqurtlashibdi-ya, odam zoti…)Bugun ona tilimizga e’tiborni oiladan, onalarimizdan boshlab maktabgacha ta’lim muassasalarida, maktab ta’limida davom ettirishimiz kerakki, yana mas'uliyat, asosan, ustoz-murabbiylarning zimmasiga tushishi tabiiy hol. (Eslaylik: bolaligimizdanoq onalarimiz, keyin ustozlarimiz har bir narsadan ma’no axtarishga o‘rgatmadilarmi?! Tilimiz, dilimiz, qaddimiz ularning o‘gitlariga qarab rostlanmadimi?! Ona tili o‘qituvchimizdek sipo so‘zlashni yillab mashq qilmadikmi?! Ustozimizdek ash'orlarni yod o‘qishga tirishmadikmi?! Vatan, ona, maktab so‘zlarini eshitganda jon tomirimizga qadar entikish tug‘yonini dilimizga muallimu muallimalarimiz solmadilarmi?!)Zero, o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, milliy mustaqillikning qo‘lga kiritilishi natijasida davlatning rasmiy tili – o‘zbek tiliga e’tibor kuchaydi. Ona tili ta’limi oldidagi asosiy vazifa ijodiy tafakkur sohiblarini yetishtirish deb belgilandi. Demak, mustaqilligimizdan oldingi davr mafkurasining til siyosatiga doir manfaati – (maktab bolalariga faqat grammatika o‘qitilib milliylikdan chalg‘itish; sho‘roning “Bo‘l tayyor!”iga “Doim tayyor!”larni tarbiyalash) ijtimoiy buyurtmasi o‘z kuchini yo‘qotdi. Milliy istiqlol sharofati bilan farzandlarimiz tafakkurini tilshunoslikning qoida-yu ta’riflari bilan band etish zanjirini uzdik. O‘quvchilarimiz qo‘liga tilimizning son-sanoqsiz imkoniyatlari kalitini topshirish, o‘zbekona kalom sehri, jozibasi, tarovatini his etishga o‘rgatish zamoni allaqochon kelib bo‘ldi, qadrli hamkasbim. (Endi maktab partasida o‘tirgan barcha o‘quvchidan “tilshunos” tayyorlashga belimizni bog‘lagan sho‘ro davrining “soxta belog‘”idan voz kechmas ekanmiz, bolalarimiz mag‘zi to‘q, danagi qattiq tilimizning po‘st qismidan lazzat topolmaydi. Bolalarimizni danakning to‘q mag‘zidan hamisha baraka topish baxtidan mosuvo qilmaylik.)“Maktabda grammatika o‘qitmasak, nimani o‘qitamiz?” degan savolning javobini (bugun ingliz tili ta’limi “ilib ketgan”[3]) jadid ustozlarimizning o‘qitish usullari(berilgan (o‘quvchining yoshiga mos, milliylik zaminiga zichlangan) tarbiyaviy matnni mazmuniga mos tarzda o‘qiy olish; o‘qiganlarini uqish va mazmunini so‘zlab bera olish; hajman qisqa matnni kengaytirib yoki hajman keng matnni qisqa tarzda xatosiz yozma bayon eta olish)dan izlashimiz juda o‘rinli.“Ona tili darslarida grammatika o‘qitishdan mutlaqo voz kechamizmi?” degan savolning javobi quyidagicha: Maktab ona tili mashg‘ulotlarida o‘quvchilarga 3 turdagi qoidalar singdirilishi zarur:1) orfografiya qoidalari (Bu qoidalar umr bo‘yi kishining yozma savodxonligini tartibga solib turadi);2) orfoepiya qoidalari (Bu qoidalar umr bo‘yi kishining og‘zaki nutqini adabiy me’yorlarga moslashtirib turadi);3) punktuatsiya qoidalari (Bu qoidalar umr bo‘yi kishining yozma nutqida nima demoqchiligini ko‘rsatib turadi).Qolgan barcha darslar amaliy xarakterda bo‘lib ularda o‘quvchini so‘z mantig‘ini anglash, so‘z va birikmalarni o‘z o‘rnida qo‘llay olish malaka va ko‘nikmalarini, shuningdek, sharqona nutq odobini o‘rgatish zarur.Shunda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘qitiladigan ona tili darslari o‘quvchiga tilshunoslik asoslarini emas, tilning cheksiz imkoniyatlaridan foydalanishni, ya’ni tilni o‘rgatadi.Aksariyatimizga tanish bir manzara bor. Tongni qarshilay turib televizor muruvvatini buraymiz. Yurtimizning davlat madhiyasi yangraydi. Telelavhalarda maktab ostonasiga qadam qo‘ygan bolajonlardan tortib xalqaro arenalarda g‘oliblikni qo‘lga kiritgan sportchilarimizgacha, bobodehqon-u shifokor, o‘qituvchi-yu muhandis, harbiy askar-u yurt rahbarigacha qo‘li ko‘ksida milliy qo‘shig‘imizga jo‘r bo‘lishadi. Bu ko‘pchiligimiz uchun oddiy va odatiy hol. Biroq e’tibor bering-a, madhiya bo‘lib jarang sochayotgan ona tilimiz katta-yu kichikning yuragiga bir xilda iftixor tuyg‘usini solmoqda. Bilasizmi nega? Sababki, tafakkurimiz, shuurimiz, qo‘yingki, butun borlig‘imiz, siyratimiz ona tilimizdagi har bir shirin, hikmatli kalomdan ma’naviy ozuqa oladi.Men tilparastman. O‘zbekparastman. Shuning uchun baralla aytamanki, ona tilim betakror, uning dunyo tillari aro jozibadorlikda qiyosi yo‘q. O‘zbek tilidek so‘zga, iboraga, ibratu hikmatga boy tillar sanoqli. Jumladan, tilimizda birgina sog‘inmoq fe’li bilan bog‘liq gradual qatorda ichikmoq so‘zi ham turadi va sog‘inchdan hatto xasta bo‘lib qolish darajasini ifodalaydi. Yoki birgina yig‘lamoq fe’lining antonimini o‘ndan ortiq birliklarda ham ijobiy, ham salbiy ma’nolarda ifodalay olamiz: jilmaymoq – kulimsiramoq – tabassum qilmoq – tabassum hadya etmoq – kulmoq – qah-qahlamoq –qahqaha urmoq – qahqaha otmoq; iljaymoq – irjaymoq – tirjaymoq – ishshaymoq – irshaymoq – irshanglamoq; og‘zining tanobi qochmoq – og‘zi qulog‘iga yetmoq – o‘ttiz ikki tishini ko‘rsatmoq – dahanini yig‘ishtirolmaslik – og‘zi yopilmaydi kabi.Xo‘sh, aynan ichikmoq so‘zini (sog‘inmoq fe’lini emas) dunyo tillariga tarjima qilib ko‘ring-chi?! (Rus tilidagi скучать yoki ingliz tilidagi get bored o‘zbek tilidagi sog‘inmoq ma’nosini beradi, xolos.) Yoki kulmoq so‘zining yigirmaga yaqin muqobili yana qaysi tilda uchraydi?Bu singari hamma tillarda ham uchrayvermaydigan misollarni ko‘plab keltirishimiz mumkin.Bu faqatgina zarradek ko‘zga ilinmas mening iftixorim emas, turkiy tilga “adabiy yodgorlik” o‘rnata olgan bobokalonim Mahmud Qoshg‘ariyning e’tirofidir[4]. M.Qoshg‘ariy turkiy tillarning boshqa tillardan qolishmaydigan jozibasini nozik tarzda ochib berganligini, uning mavqeyi, maqomini ko‘tarish masalasida bor mahoratini ishga solganligini, bunga umrining “gul davri”ni baxshida etganligini yaxshi bilamiz. O‘z davrdayoq olim “arab tili bilan ikki uloqchi otdek teng poyga qilib o‘zib borayotgan turkiy tilni o‘rganish”ni “vojib amal” deb yozgan edi.Koshg‘ariy mazkur fikrining to‘g‘riligini isbotlash uchun “ishonchli bir buxorolik va yana nishopurlik boshqa olimdan shunday bir xabar eshitgan edimki, ular bu so‘zni payg‘ambar (s.a.v.)ga nisbat berib aytgan edilar: ... “turk til (lison)ini o‘rganing, chunki ularning hukmronligi uzoq davom etadi. Hadisning sahih yoki sahih emasligining javobgarligi aytgan kishilar gardaniga. Agar to‘g‘ri bo‘lsa, turk tilini o‘rganish vojib (zarur)dir”, degan dalilni keltiradi va fikrini davom ettirib bu masalada qat'iy xulosa qiladi: “hadis to‘g‘ri bo‘lmagan taqdirda ham, uni o‘rganish zarurligini aql taqozo qiladi ”. Shunday ekan, men ham borlig‘imga ona allasi bo‘lib kirgan, aqli hushimning (bir insonga xos) tetapoyasidan kamolotiga qadar meni yetkazgan, shodligimda entikib, yutuqlarimda ardoqlagan, tuyg‘ularimni qulog‘imga shivirlab, qayg‘ularimda to‘kilib o‘git bergan onajon tilimdan nega iftixor etmay...Kuni kecha o‘zbek tilim jahon minbarida yangradi! Bugun bizni, tilimizni, elimizni dunyo tan olayotganining yorqin isboti – bu! Ajdodlarimiz Mahmud Qoshg‘ariy, Yusuf hos Hojib, Ahmad Yugnakiy, xoja Ahmad Yassaviy, hazrat Alisher Navoiy, shoh va shoir Zahiriddin Bobur, “turkiylarga turkona aytgan” Abulg‘ozi Bahodirxon, Munis, Furqat, Muqimiy, Avaz O‘tar, Komil Xorazmiy, Fitrat, Cho‘lpon, Botu, Abdulla Qodiriy singari ming-minglab tildoshlarimiz ruhi oldida yuzi yorug‘likka yuz tuta boshladik. Xayrli ishlarimiz bardavom bo‘lsin...Bugun borligini, borlig‘ini, boyligini tantana qilayotgan ona tilim, o‘zbek xalqining eng asosiy mulki, xazinasi bo‘lgan hifzi lisonim, dunyo bor ekan, jaranglab turgin.Tiriklik bor ekan, mangu yashayvergin, Onajon Tilim!Dilorom Yo‘ldosheva,BuxDU dotsenti [1] lex.uz O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi «O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-5850-son farmoni [2] lex.uz O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019- yil 12-dekabrdagi “Davlat tilini rivojlantirish departamenti to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi 984-son qarori[3] Ingliz tili ta’limida jadidlar qo‘llagan usuldan foydalanilyapti. (Natija esa a’lo darajada.) Bunda– milliy xarakterdagi tarbiyaviy matn beriladi va unga 3ta parametrni ko‘zlagan toshiriq qo‘yiladi. 1) matnni to‘g'ri (xatosiz) o‘qiy olish (og'zaki nutq malakasi); 2) matn mazmunini so‘zlab berish (anglash, uqish–tafakkurni o‘stirish); 3) matnni yoki matn haqida to‘g‘ri yoza olish (yozma nutq malakasi). Grammatikabozlikdan voz kechishning vaqti yetganiga ancha bo‘ldi…[4] Маҳмуд Кошғарий. Девону луғоти-т-турк/Тарж. С.Муталлибов/ 3 жилдли. 1-жилд. –Т., 2016. – 388 б. –21-22-б.
