Assalomu alaykum, hurmatli tadbir qatnashchilari! Ma’lumki, istiqlol yillarida Samarqand shahrining 2750 yillik, Shahrisabz va Qarshi shaharlarining 2700 yillik, Buxoro, Xiva va Termiz shaharlarining 2500 yillik, Toshkent shahrining 2200 yillik, Marg’ilon shahrining esa 2000 yillik yubileylari nishonlandi.
Istiqlol yillarida shahar va qishloqlarimizning qiyofasi tubdan o’zgardi. XX asr so’ngi o’n yilligi va XXI asr dastlabki yillarida o’nlab qadimiy shaharlarning qutlug’ yublieylari nishonlandi. Prezidentimiz va hukumatimiz tomonidan sayyohlik markazlari bo’lgan hamda moddiy madaniyat namunalarining gultoji hisoblangan ko’pasrlik tarixga daxldor shaharlar qiyofasida bo’lishi va zamonaviylik uyg’unligini saqlab qolishda hayrli ishlar qilinmoqda. Qadimiy Buxoro tarixini mukammal o’rganish muhim va dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Ayniqsa, Buxoro shahrining qad ko’tarish sanasi, ya’ni uning yoshi bilan bog’liq muammo keyingi yillarda qizg’in munozaralarga sabab bo’lmoqda. O’tgan asrning 50-80-yillarida Buxoro ko’hna shahar qismining etti joyida arxeologik qazish ishlari olib borilib, shahar qadimgi daryovot ichida, botqoqlik ustida hosil bo’lganligi, asrlar davomida 20 metrdan oshiqroq madaniy qatlam yuzaga kelganligi aniqlangandi.
Buxoro shahri 2500 yillik tarixga ega ekanligini isbotlashda 1956-1975 yillarda qadimshunos akademik Ya. G’ulomov boshqargan Moxandaryo arxeologik otryadi, 1977-1980 yillarda akademik A.R. Muhammadjonov rahbarligidagi Buxoro arxeologik ekspedisiyasi ko’p kuch sarflaganligi ma’lum. Arxeologik tadqiqotlar natijasida Buxoroda sizot (er osti) suvlari yuqorida bo’lganligi uchun 14-15 metrdan so’ng madaniy qatlamlarni zax suvlari bosib qolganligi, materik (ona zamin)gacha etib borishdagi qiyinchiliklar, muvoffaqiyatsiz urinishlarning kuzatilganligi ham sir emas. A. Muhammadjonov 1999 yilda “Fan” nashiryotida chop etilgan “Gorodu Buxare – 2500 let” risolasida ta’kidlaganidek, mahsus nasoslar bilan zax suvlarini chiqarib tashlash, arxeologiya fani yutuqlaridan foydalanish orqali 15,5 m hamda 18,5 m chuqurlikda saqlangan qadimgi shahar devorlari qodiqlarining topilishi va Buxoro qadimdan mudofaa inshootlari bilan o’ralganligini, uning yoshini belgilashda qimmatli ashyoviy dalil bo’ldi.
Tadqiqotlarning hozirga qadar bo’lgan sarhisobi shuni ko’rsatadiki, qadimiy Buxoro tarixini mukammal o’rganish to’la yakuniga etmagan, muhim va dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Ayniqsa Buxoro shahrining bunyod etilishi sanasi, ya’ni uning yoshi bilan bog’liq muammo keyingi yillarda qizg’in munozaralarga sabab bo’lmoqda. O’tgan asrning 50-80 yillarida Buxoro eski shahar qismining etti joyida arxeologik qazish ishlari olib borilib, shahar qadimga daryovot ichida, botqoqlik ustida tiklanganligi, asrlar davomida 20 metrdan oshiqroq madaniy qatlam yuzaga kelganligi aniqlandi.
Shu o’rinda Buxoro yoshi bilan bog’liq masalada ayrim e’tiroz va mulohazalar bildirishni lozim topdik.
“Buxoroning yoshi nechada?” degan jumboqni echish yo’lidagi tadqiqotlar XX asrning 50-80-yillarida olib borilganligi, arxeologik ekspedisiyalar bundan 30-40 yillar oldin foliyat ko’rsatganligini hisobga olish va bu jihatni e’tibordan qochirmaslik kerak. Salkam ikki avlod almashinuviga teng bu yillarda qadimshunoslik fani bemisl yutuqlarga erishdi. Ayniqsa, istiqlol yillarida xorijlik qadimshunos olimlar bilan hamkorlikda O’zbekistonning turli shaharlarida zamonaviy usullardan foydalanib olib borilgan qazish ishlari sezilarli natijalar berdi. Samarqand shahrining yoshi 2500 dan 2750 yoshga, Toshkent shahrining yoshi 2000 yoshdan 2200 yoshga qadar uzaytirilganligi, bu shaharlar yubileylari o’tkazilganligidan uzoq vaqt o’tgan emas. Shuningdek, Kesh (Shahrisabz), Nasaf (Qarshi) shaharlari o’zining 2700 yilligini bayram qildi. Bu shaharlarda keyingi yillarda zamonaviy arxeologik uskuna va vositalar, qadimshunoslik fanining ilmiy yutuqlari bilan qurollangan ekspedisiyalar samarali faoliyat olib borib, ulkan yutuqlarni qo’lga kiritdilar. Buxoroda esa ayrim tor doiradagi arxeologik izlanishlarni hisobga olmaganda, yirik ekspedisiya-qidiruv ishlari yo’lga qo’yilmaganiga salkam 40 yil bo’layapti.
Yana bir mulohaza shuki, 3000 yillik o’tmishga ega bo’lgan o’zbek davlatchiligi tarixida Alp Er To’nga (forsiyda Afrosiyob) muhim rol o’ynaganligi, u afsonaviy emas, balki tarixiy shaxs ekanligi etakchi moziyshunos va adabiyotshunos olimlar tomonidan yozma manbalar orqali isbotlanayotgan hozirgi davrda yurtdoshlarimizda Buxoroning yoshi 2500 emas, balki ko’hna shahar 3500-4000 yoshda ekanligi bilan bog’liq fikrlar uyg’otadi. 2014 yilda “O’zbekiston” nashriyoti tarix fanlari doktori Q. Rajabovning “Alp Er To’nga (“Afrosiyob”) nomli 224 sahifali kitobini 2000 nusxada nashr etdi. Kitobda muallif 100 dan ortiq kitob va manbalarni o’rganib chiqib, Afrosiyob-tarixiy shaxs ekanligini isbotlagan va sharqshunos olim akademik V.V. Bartoldning ko’p yillardan buyon hukm surib kelgan: “Afrosiyob – afsonaviy shaxs” – degan fikrini asossizligini ko’rsatgan. Narshaxiy “Buxoro tarixi” kitobida esa, Afrosiyob va Siyovush o’rtasidagi munosabatlarga 3 ming yil bo’lganligini X asrdayoq yozib qoldirgandi. Buxoro shahri tarixi bilan bog’liq ko’pgina voqealarni afsona va rivoyatlar bilan asoslashga harakat qilgan. Biroq, “Afsonalar haqiqatdan xabar etkazuvchi yolg’onlar” ekanligini ham nazardan qochirmaslik kerak.
Bizning nuqtai nazarimizcha Buxoroning 1997 yilda xalqaro miqyosda nishonlangan 2500 yillik to’yi O’zbekistonda qadimshunoslik fani bu ko’hna shahar yoshi bilan bog’liq XX asr 90-yillariga qadar bo’lgan davrdagi aniqlagan chegara va ilmiy xulosaga asoslangan edi.
Buxoro shahri va uning atroflarida bugungi kunda tepaliklarga aylanib qolgan 500dan ortiq qadimgi va o’rta asr qal’a, qo’rg’on va shahar xarobalari mavjud. Birgina Poykent qal’asining atrofida yuzga yaqin ravot (qo’noq), ya’ni karvonsaroylarning tilsimsiz tepaliklarga aylanib qolganligi, ularni zamonaviy arxeologiya fani yutuqlaridan foydalanib o’rganish zarurati kabi omillar mahalliy arxeolog mutaxassislarga kadrlarga ehtiyojni kuchaytirishidan dalolat beradi. Ta’kidlash joizki, XX asr boshlaridan boshlangan Buxoro arxeologiyasi bugungi kunga qadar doimiy arxeologik tadqiqotlar olib borilgan Poykent, Varaxsha, Romush, Vardonze, Narshaxdagi qazishma ishlari ham o’zining yakuniy bosqichiga kirmagan. Bu hududlarda vaqti-vaqti bilan olib borilayotgan qazishma ishlari olib borilayotgan qazishma ishlari davomida uzoq asrlardan darak beruvchi ko’plab ashyoviy dalillar topilmoqda. Istiqlol bergan imkoniyatdan foydalanib, kelajakda Buxoro shahri va uning atrofidagi qal’alarda keng miqyosda arxeologik izlanishlar olib boradigan maxsus ekspedisiya tashkil etish zarur. Ushbu ekspedisiya ishiga O’zbekiston Respublikasi FA Arxeologiya instituti, xorijlik qadimshunos olimlar va mahalliy mutaxassislarni jalb qilish, ular hamkorligini muntazam yo’lga qo’yish kutilgan natijalarni beradi. . Ushbu ekspedisiya faoliyati uchun moddiy va maishiy shart-sharoitlarni yaratish imkoniyatlarini qidirishni ham nazardan qochirmaslik kerak.
1993 yil “ YuNESKOning Umumjahon madaniy va tabiiy merosi”, deb tan olingan “Buxoro tarixiy markazi” va Buxoro viloyati boshqa moddiy madaniy merosi – tarixiy yodgorliklarni konservasiyalash, ta’mirlash va rekonstruksiya qilish muammolarini hal etish, ularni umuminsoniyat mulki sifatida kelajak avlodga etkazish maqsadida (hozirgi vaqtda viloyat bo’yicha 660 ta madaniy meros ob’ekti ruyxatga olingan Buxoro shahrining tarixiy qismida esa 103 ta me’moriy obidalar mavjud), shuningdek, Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 23 martdagi 49-sonli “2020 yilgacha Buxoro shahrining madaniy meros ob’ektlarini tadqiq etish, konservasiya qilish, restavrasiya qilish va zamonaviy foydalanish uchun moslashtirish bo’yicha Davlat dasturi to’g’risida” 2014 yil 21 iyuldagi 200-sonli “Moddiy, madaniy va arxeologiya merosi ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni yanada takomillashtirish yuzasidan qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi qarorlarini ijrosini ta’minlash maqsadida ushbu soha uchun Buxoro davlat universitetida oliy ma’lumotli mutaxassis-kadrlar tayyorlash lozim, deb hisoblaymiz.
Shuningdek, viloyatimizda oliy ma’lumotli qadimshunoslar tayyorlash masalasi dolzarb vazifa hisoblanar ekan, Buxoro davlat universitetida arxeologiya ixtisosligi bo’yicha bakalavr va magistrlar tayyorlashni uzluksiz yo’lga qo’yish zarurati sezilmoqda. Zamonaviy, etarli ilmiy salohiyatga ega bo’lmagan mutaxassislar tayyorlanmas ekan, tilsimli, qadimiy Buxoro tarixini ochilmagan qirralarini aniqlash va Istiqbolda Buxoro O’zbekistonlik va xorijlik qadimshunos arxeologik ekspedisiya a’zolarini Arxeologiya mutaxassisligi ta’lim tizimiga jalb qilish va amaliyot chog’ida talaba hamda magistrlarning qazish ishlaridagi ishtirokini ta’minlash mumkin.
Sharq va G’arbning yozma manbalarida shahrimiz sha’niga “Buxoro – Rim tengdoshi”, “Sharqning Pariji” degan ta’riflar bejiz keltirilmagan.
Mashhur Rim shahrining barpo qilinishi tarixi “Romul va Rim” afsonasidan boshlanadi. Bu afsonaviy voqea 2800 yillik tarixga egaligi ma’lum.
Xullas, Buxoroda arxeologik tadqiqotlar bugungi ilm-fan yutuqlari asosida davom ettirilsa va keng ko’lamdagi bu ishlar chuqurlashtirilsa, shaharning yoshi bilan bog’liq tarix haqiqati ko’z ochgan bo’larmidi. Bu esa birinchidan, mamlakatimiz tarixini yangi ma’lumotlar bilan boyitish, milliy-madaniy meros, qolaversa milliy-ma’naviy qadriyatlar, ajdodlar tarixi va uning ildizlari chuqurligini, tarixiy poydevori mustahkamligini va kelajagi porloqligini, uning jahon tamadduni jarayonida o’z o’rni borligini bilishda va anglashda, shuningdek, ularning mazmun-mohiyatini chuqurroq idrok etishga xizmat qiladi. Ikkinchidan, Yurtboshimizning “Biz boy tariximiz, ulug’ ajdodlarimiz bilan har qancha faxrlansak arziydi. Tariximiz – bitmas-tuganmas xazina, biz uchun cheksiz g’urur manbai” kabi fikrlari bizga ruhiy madad beradi.
Yuqoridagi ilmiy zarurat va qadimshunoslik fani rivoji va yangi ilmiy–texnik metodlar yutug’idan kelib chiqib Buxoro yoshini 2500 yildan katta ekanligini aniqlashtirish bo’yicha-ilmiy strategik izlanishlar davom ettirish
TAKLIFLARI:
Birinchi navbatda. Buxoro shahri ichida va atrofida qadimiy deb hisoblangan ob’ektlarni xronologik asoslantirilgan topografik xaritasini tuzib, oldingi davrlarda arxeologik tadqiqotlar olib borilgan joylardagi izlanishlar olib boradigan ob’ektlarni aniqlash, shart sharoitlarni inobatga olish.
Bu faoliyat O’zbekiston Fanlar Akademiyasi hamda Madaniyat va sport ishlari vazirligi bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Yangidan kirishiladigan tadqiqotlarga O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Arxeologiya instituti va Sharqshunoslik instituti qoshidagi Qo’lyozmalar markazi tadqiqotchi olimlaridan konsultativ markaz tuzish va ular faoliyatini moliyalashtirish manbalarini izlab topish.
Bu loyiha amalga oshishi uchun Respublika va mahalliy byudjet hamda byudjetdan tashqari homiylik mablag’lari jalb etilishi lozim bo’ladi.
Bizningcha tadqiqotlar uzluksiz va davomiyligini ta’minlash uchun “Buxoro tarixi” xayriya jamg’arma fondi (Blagotvoritelny fond “Istoriya Buxar”(rus), “History of Bukhara” charity fund (ingliz)) tashkil etish lozim.
Tadqiqotlar muddati chegaralanmagan, bu esa hozirgi kunda malakali qadimshunos kadrlar masalasi dolzarbligicha qolayotganligiga borib taqaladi. Ushbu tadqiqotlar kompleks tadqiqot bo’lganligi bois ko’p sonli oliy ma’lumotli arxeolog mutaxassislar, shu jumladan mahalliy mutaxassislarni, jalb etilishi lozim bo’ladi. Shu sababdan, Buxoro Davlat universitetida Arxeologiya yunalishining tashkil etilishi strategik maqsad amalga oshishining birinchi muhim tamal toshidir. Buning uchun hozirgi kunda universitetda etarli moddiy-texnikaviy va ilmiy-metodik baza mavjud. Ular quyidagilardan iborat:
-Arxeologiya ta’lim yo’nalishida o’qitiladigan fanlar (taxminan 70 foiz) arxeologiya fani bilan uzviy bog’liqligi, shuningdek, etnografiya, ibtidoiy jamoa tuzumi tarixi, xronologiya, metrologiya, qadimgi va o’rta asrlar ilk shaharlar tarixi kabi fanlardan kafedra professor-o’qituvchilari tomonidan tarix ta’limi yo’nalishida dars o’tilayotganligi, arxeologik amaliyotlar uchun etarli tajriba borligi, uni tashkil etish uchun ob’ektlarning mavjudligi, arxeologik eksponatlarni saqlash va o’rganishga xizmat qiladigan muzeylarni faoliyat yuritayotganligi bakalavr mutaxassislar tayyorlashning imkoniyatini kafolatlaydi.
-Yuqorida qayd etilgan fanlardan etnografiya va etnologiya sohasida ilmiy darajali mutaxassis hamda magistr malakaviy darajasiga ega bo’lgan professor-o’qituvchilar kafedrada faoliyat yuritmoqda. Shuningdek, Buxoro viloyat Ark muzey-qo’riqxonasida ishlayotgan arxeolog mutaxassis olimlar imkoniyatidan foydalanish mumkin.
Ikkinchidan. Tadqiqotlar natijasida olingan yangilik va natijalar O’zR FA Arxeologiya instituti, Tarix instituti va San’atshunoslik instituti etakchi ilmiy mutaxassislarining kengashi ekspertizasidan o’tkazilib, O’zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligiga davlat taqdim etiladi. Shuningdek, amaldagi qonunchilikka asosan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasida maxsus faoliyat yuritayotgan Davlat komissiyasiga ham murojaat etiladi. Yuqoridagi ilmiy va davlat muassasalarining ekspert xulosalari Buxoro yoshini qadimiylashtirishga asos borligini tasdiqlaydi. Shahar yoshini keksaytirishga xizmat qiladigan arxeologik topilmalarni topish va to’plash, karbon uslubi orqali davrini aniq tashhisini qo’yish, taqdim etish ilmiy ekspedisiya zimmasida bo’ladi. Loyiha amaliyotga tadqiq qilinishining eng ko’p mehnattalab va mashaqqatli qismi shu erda.
Uchinchidan. Tadqiqotlarning natijalari sarhisob qilinib, Buxoro shahrining yoshiga doir xulosalarni yangilash asosi yaratilganidan so’ng O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi tashabbuskor siyosiy partiya va mas’ul tashkilotlar tomonidan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga yangi aniqlangan yubiley yoshni nishonlashga tegishli tadbirlarni o’z ichiga oladigan qaror qabul qilishni so’rab taqdim etadilar.
To’rtinchidan. Xalqaro nufuzli tashkilot BMTning Fan, ta’lim va madaniyat masalalari bilan shug’ullanadigan YuNESKO tashkilotining O’zbekiston Vazirlar Mahkamasi huzuridagi YuNESKO ishlari bo’yicha Milliy komissiyasiga barcha ekspertizadan o’tgan hujjatlar asosida tayyorlangan yakuniy xulosa taqdim qilinadi. Ushbuni taqdim etishdan maqsad: YuNESKO tashkiloti hamda uning huzuridagi Butunjahon meros markazining shaharlar yubileyini nishonlash bo’yicha kalendar rejasiga kiritish. O’rnatilgan tartibda to’ldirilgan hujjatlar taqdim etilgandan so’nggina ushbu da’vo etilayotgan yangi aniqlangan Buxoro shahrining yoshi YuNESKO tashkilotining tegishli ro’yxatiga kiritiladi. YuNESKO xalqaro tashkilotiga barcha hujjatlar O’zbekiston Respublikasining YuNESKO ishlari bo’yicha Milliy komissiyasi tomonidan taqdim etiladi.
Yuqoridagi tashkiliy vazifalar bajarilganidan keyin hukumat doirasida yubileyni o’tkazish tadbirlari belgilanadi.
