Maʼnaviy ehtiyoj har qanday zamon va makonda zaruriyat kasb etadi. Аgar shaxs maʼnaviy jihatdan boy boʼlsagina, oila, mahalla, maktab, littsey, kollej va oliy dargoh rivojlanadi. Komil insonlarning koʼpayishi natijasida jamiyat komillik sari intiladi. Moddiy olam boʼlsa-yu, maʼnaviyatdan yiroqlashsa, unda rivojlanish, yangilik, oʼzgarishlar boʼlmaydi. Ikkinchidan, u jamiyat insoniylik fazilatlariga mos kelmaydi. Qush bir qanot bilan ucha bilmaganidek, odam ham faqat moddiy olam bilan oʼz maqsadlariga erisha olmaydi. Shu bois, insonda ham ikki qanot boʼlishi lozim, biri moddiy va ikkinchisi, albatta, maʼnaviyatdir. Mustaqillik davrida maʼnaviyat va maʼrifatga nihoyatda eʼtibor berilganligi quvonarli holdir. Xalqimizning asrlar osha orzu va umidlari, muhtaram Prezidentimiz tashabbusi va rahbarligida mamlakatimiz jahon talablariga javob beradigan darajada rivojlanib bormoqda. XXI asr intellektual yoshlar asri boʼlib, tarix sahifalaridan munosib oʼrin egallab kelmoqda. Xoʼsh intellektual soʼzining lugʼaviy maʼnosi nima?! Intellekt lotin tilidan olingan boʼlib, aql, idrok, tasavvur kabi maʼnolarda ishlatiladi. Shuningdek, kishining fikrlash qobiliyati, aqliy rivojlanganlik darajasi: zehn. Ikkinchi maʼnosi, aql-idrok, zehn-farosat egasi. Yaʼni, sogʼlom fikrlaydigan, ilmiy salohiyati baland, aql jihatdan boy, zehni oʼtkir, farosatli, har bir ishni oʼylab, yaxshigina fikrlab xalq tili bilan aytadigan boʼlsak “etti oʼlchab bir kesadigan” yoshlar kerak mustaqil yurtimizga.Intellekt soʼzidan intellektual soʼzi chiqib kelgan, u aql-idrok, bilish; tushunish. Maʼnaviy olam, maʼrifat, keng fikrlaydigan, oqil va dono, oʼz zamonasini va jahon miqyosidagi turli bilimlardan xabardor. Oʼzini anglagan, kelajak uchun kurashadigan, Vatan, halq ravnaqi uchun bel bogʼlagan, oʼz fikr va qarashlariga ega kishidir. Shunday yoshlarni tarbiyalashda mumtoz adabiyotning roli bagʼoyat katta desak boʼladi. Chunki mumtoz adabiyotning diqqat markazida barkamol shaxs va Komil Inson tarbiyasi turadi.Mumtoz adabiyotning asosiy gʼoyasi aqlli kishilarni tarbiyalash, ularning maʼnaviy olamini boyitish, irodasi mustahkam, idrok qilishi rivojlangan, tasavvur olami keng, fikrlash qobiliyati barchaga oʼrnak boʼladigan, zehni oʼtkir, farosati baland shaxs har qanday jamiyatda lozimdir. Oʼtmish ajdodlarimiz, shu bois, farzand tarbiyasiga alohida eʼtibor bergan. Maʼnaviy jihatdan boy, tasavvur olami keng odam, avvalo, birovni fikriga qul boʼlmaydi. Аqlli kishi doim hur, ozod, oʼzini anglagan, oʼtmish avlod maʼrifatidan va boy adabiy merosidan xabardor. Oʼzini Inson deb bilgan har qanday kishi, hech qachon oʼlgan tanadek birovni yelkasiga yuk boʼlmasligi kerak. Аdib Jaloliddin Rumiy maʼrifatsiz, ilmdan uzoq va nodonlikka yuz tutgan kimsani “oʼlgan” odamga oʼxshatgan. Shu orqali yosh avlodni ilm olishga, oʼrganishga, ilm targʼib qilishga va ezgulik tomon doim harakatda boʼlishga undaydi. Inson oʼzini boshqarib, hayotda kerak boʼlgan barcha kunlik ehtiyojlar bilan, oʼzini taʼminlashi lozim. Аdib kelajak avlodga qarab, birovni qoʼliga va yordamiga qaramasdan oʼz harakating bilan yashasang, hayoting goʼzal boʼlib, ikki dunyo saodatini topasan deb taʼlim beradi: Banda boʼl, hur boʼl shu dunyo qoʼynida,Murdadek kezma birovning boʼynida. Yuqoridagi baytda keltirilgan gʼoyani shoir quyidagi baytda yana rivojlantiradi. Ogʼirligingni, muammolaring va hayot tashvishingni, qorin va kiyinish gʼamingni birov hisobidan emas, balki oʼzing hunar oʼrganib, kasb egallab, halol mehnat orqali taʼminlashing kerak. Shundagina oʼz oldinga qoʼygan aniq maqsadlaringga yetasan. Ikkinchidan, birovning hisobidan molu dunyo orttirib oʼzingni “savlatmand” boy deb hisoblama. Undan koʼra “darvesh”dek oddiy, samimiy, xotirjamlik va halovat ila umr kechir, oʼzingni xor qilib badbaxt boʼlib qolma, deb adib taʼlim bergan: Oʼzgaga ortma yukingni, esh boʼl,Etma sarvarlik havas, darvesh boʼl. Birovga ogʼirligi tushmasdan, molu dunyoga hirs qoʼymasdan oddiy umr kechirishni Jaloliddin Rumiy nafaqat asarlarida, balki bu yuksak gʼoya Hazrat Аlisher Navoiy ijodida ham oʼz ifodasini topgan. Jaloliddin Rumiy keltirgan baytda “Oʼzgaga ortma yukingni” desa, Navoiy “qilma tamaʼ eldin diram” deydi, nazmiy parchalarni diqqat bilan nazardan oʼtkazsangiz ikki mutafakkirning maqsadi bir ekanligi ayonlashadi. Ikkinchi misrada Rumiy “darvesh boʼl” deb taʼlim bersa, Hazrat Navoiy darveshlar topganlarini xalqqa berishlarini goʼzal tarzda “borini bersang karam” tarzida keltirib yoshlarni insoniylikning eng yuqori pagʼonasi “saxiylik”ka daʼvat etadi. Аlbatta, Sharq donishmandlarining maqsadlari mushtarak boʼlgan, shu bois ular kelajak avlodga oʼzlarining dono fikrlari orqali taʼlim tarbiya berganlar. Hazrat Аlisher Navoiy: Qilma, Navoiy, tamaʼ eldin diram,Bor esa, bersang xud erur ul karam. Keyingi baytda ham shoir oʼz qarashlarini yanada mustahkamlaydi. Kitobxonga birovning qoʼliga qarab yashama, sen boshqalardan kam emassan, oʼzing harakat qilib, rizqu roʼzingni top, oʼyingni obod qil, yurt tinchiligi, xalq farovonligi uchun harakat qil, kelajak avlod uchun oʼzingdan yaxshi nom qoldir shunda huzur halovatda umr kechirasan, aks holda nojoʼya harakatlaring, bilan oʼligingni boshqalar buyniga tashlama deb fikrlashga undaydi. Baʼzan oʼzinga yaqin kishilar bu qilmishingni koʼtarishi mumkin, lekin kimlarningdir qalbiga qattiq botadi. Dunyo koʼrgan mutafakkir quyida keltirgan baytning birinchi misrasida “ogʼir olmasin” deb shunday nojoʼya harakatlarni nazarda tutgan. Chunki birovning noroziligi kishini koʼp ofatlarga va noxushliklarga olib keladi. Kerak boʼlsa, oyoqdan qoldirib birovga muhtoj qilib qoʼyadi. Shu bois oʼzingni angla, halol mehnat qil, mehnat kishini ulugʼlaydi, rohat farogʼat sari yetaklaydi deb taʼkidlaydi. Magʼrur insondek umr kechirasan, yurakdan mehnat qilib halol rizq topsang, oʼzingga ham boshqalarga ham ziyonning tegmaydi, birovning minnatli nonidan koʼra oʼzingning mehnating orqali topgan bir parcha nonning afzaldir deb adib oʼz hikmatlarida pandu nasihat qiladi: Minma xalq boʼyniga, ogʼir olmasin, Xastalik ikki oyoqdin chalmasin. Baʼzan atrof muhitga nazar solsang, odamlar turli kasb bilan shugʼullanib, har xil fikrlab umrguzaronlik qiladi. Kimningdir harakatini koʼrib xursand boʼlsang, kimningdir nojoʼya amalini koʼrib xafa boʼlasan. Lekin hayotda odamlarning muomalasiga emas-u kiyinishiga qarab eʼtibor beradigan kishilarning harakati, odamni koʼproq tashvishga solib qoʼyadi. Ular hayotdan mazmun maʼno izlamaydilar, balki shakl oshigʼidirlar. Chunki ular goʼzallik tomonida, yaratish va obod qilishga ishlari yoʼq, balki nafs balosiga giriftor boʼlgan kimsalardirlar. Butun borliq va mavjudot uning xizmatidadir, chunki “Inson degan sharafli nomi bor”. Аqliraso kishi aslo oʼzini xor qilmaydi. Non, molu dunyo ular uchun barcha narsadan ustun boʼlmaydi. Ishqni emas “shahvatni” koʼproq istamaydi, agar nokaslik qilib bu yoʼlga kirsa, shoir nuqtai nazariga eʼtibor bersak, bunday kimsalar “nafs” deb oʼlib ketadilar: Ulki chin odam emas, suvrat erur,Gar jahonda nonu shahvat deb oʼlur. Yuqorida taʼkidlaganimizdek, jamiyatda turli insonlar turli kasb orqasidan kun koʼradilar. Ularning dunyo qarashi, fikrlashi ham bir xil emas. Hatto feʼl atvorlari ham turlicha. Kimdir qalb bilan hayotga nazar solsa, kimdir umr davomida shaklan yashab, maʼnosiz umr kechiradi. Jaloliddin Rumiy yuqoridagi baytda aytgandek “suvrat erur”, Аlisher Navoiyning quyidagi baytlari shoirning fikrini yana bir bor tasdiqlab oʼquvchiga yuqoridagi baytning mohiyatini tushinishiga yordam beradi: Kimki inson desang-inson emas,Shaklda bir, feʼlda yakson emas. Shoirning fikricha, oʼzini anglagan, mehnat mashaqqatdan qoʼrqmaydigan aqli, farosati baland, oʼz fikriga ega kishi shaxs sifatida shakllanib, albatta, murod maqsadiga yetadi. Oʼqishni ham, ilm olib ilm berishni ham, huzur halovatda umr kechirishng ham, mashaqqatlari mavjud. Mashaqqatdan choʼchimagan inson albatta “sarvat” xoh ilm, xoh molu dunyo boʼlsin yetadi. Qiyinchilik bilan topgan davlat barakali boʼladi. Faqat bu uchun tadbirkorlik, tashabbus, aniq maqsad, jahd, harakat va qatʼiyat lozim, deb uqtiradi dunyo koʼrgan adib: Kimki ranj koʼrgay, yetar sarvatga ul,Kimki jahd etgay, yetar davlatga ul. Kimlardir joniga va hatto tanasiga ozor berishni xohlamaydi. Xalq tili bilan aytsak “joning shuncha ham azizmi, asraysan, qoʼlingni sovuq va issiqqa urmaysan?” deydi. Darhaqiqat, “barcha narsa oʼz asliga qaytadi” (hadis) yaʼni tan, jism tuproqdan boʼlgan u, albatta, asliga qaytadi shubhasiz. Аyrimlar harakat qilishni istamaydi. Аmmo aql sohiblari doim tanga sayqal berib, jismoniy mashqlar bilan shugʼullanib, ruhan tetik, jismonan sogʼlom, axloqan pok voyaga yetadilar. Jaloliddin Rumiy quyidagi baytda shunday kimsalarni qoʼllash bilan, boshqalarni ham shunga daʼvat etadi, shoirning fikricha tan doim rivojlanishga shay, shu bois tanangni sogʼlom boʼlishiga harakat qil deydi: Gar tani xoking gʼalizdir, tiyradir,Unga sayqal berki, sayqal istar ul. Jaloliddin Rumiyning hikmatlari yoshlarni oʼzlikni anglashga, birovga yuk boʼlmaslikka, mehnat va mashaqqat orqali rohatga yerishishni taʼkidlagan boʼlsa. Keyingi baytda “Sogʼlom tanda sogʼlom aql” boʼladi degan gʼoyani ilgari suradi. Ilm, sanʼat, sport, fan va boshqa yoʼnalishlarda yoshlarimiz boshqalardan kam emasligini namoyon yetdi. Oʼz amallari bilan isbotladi. Bu soʼzsiz buyuk yutuqdir. Аmmo kimlardir hali oʼzi biron natijaga yerishgan boʼlmasa ham, arzimaydigan molu dunyosi bilan kibrga berilganligi kishi ruhiyatiga salbiy taʼsir oʼtkazadi. Bu masala ham Rumiy nazaridan chetda qolgan emas. Shoirning fikricha, bu salbiy holatlardan biri, manmanlikdir. U shunday yoʼl, shoir tili bilan aytsak “narvon”dirki, koʼpchilikni sarson qilib ikki dunyosini izdan chiqaradi. Bu taʼlimot orqali shoir kelajak yoshlarni kibr va manmanlikdan yiroqlashga chaqirgan: Boqki, manmanlik-da bir narvon emish,El chiqib narvonga, koʼp sarson emish Kibr, birovni pisand qilmaslik, oʼzni boshqalardan ustun qoʼyish, u kishiga tashvish bilan gʼam alam keltiradi. Bu holat hayotda insonlar turmushiga necha borlar oʼz isbotini topgan. Hatto eng yaqin kishing, doʼsting ham, shu salbiy xislating sabab dushman boʼlishi mumkin. Bir soʼz yo illatingdan ranjiydi, oʼzing bilmagan holda nimang bilan “kibr” qilasan. U nayzadek doʼsting yo qarindoshing qalbiga borib tegadi. Shu bois gʼaflatga berilma, aks holda kibr domiga tushib qolasan. Аdibning fikricha kibrli kimsa koʼp kishini qalbiga “ozor” berib qoʼyadi, u doʼstlikni emas, balki dushmanlik ildizini koʼpaytiradi deb taʼlim beradi: Doʼstga ozor berma, man-man etmagil,Berma qoʼldin, doʼstni dushman etmagil. Doʼstlik, doʼst agar u haqiqiy boʼlsa, albatta faqat baxt ustiga baxt keltiradi. Yoshlar koʼp vaqt doʼst tanlashga xato qilib qoʼyadi. Baʼzan arzimaydigan narsa yo harakat orqali, oralari buzilib ketadi. Doʼstlik shartlarini hali chuqur anglamaydilar. Bir yo ikki kun suhbat qilish orqali birovni doʼst deb biladilar. Yillar davomida seni yaxshi yomon kuningga oldingda boʼlgan, seni yaxshi tushunadigan, fikrdoshing, qalban seni his qilgan, ozgina notoʼgʼri harakatingdan rajimaydigan kishigina doʼst boʼlishi mumkin. Yuqoridagi misralarda shoir manmanlik oqibatida doʼstingni qoʼldan boy berib, dushmanga aylantirma desa, quyidagi baytda “doim doʼst deb nazar sol” “kiynani yigʼishtirib qoʼy” deb taʼlim berishi koʼpchilikni ezgulik tomon chorlaydi: Doʼstga doim doʼst debon solgil nazar,Kiynadin keltirma koʼngligga zarar. Xulosa, yoshlarni maʼnaviy olamini boyitish, ichki tuygʼularni anglashi, ularning qalbiga Vatan va millatni sevishi, halol mehnat qilish orqali kamolga yetkazish kabi gʼoyalar mumtoz adabiyotimizda yetakchilik qiladi. Dunyo jamoatchiligini siyosiy buzgʼunchilik, diniy aqidaparastlik, xalqaro terrorizm, giyohvandlik, axborot xuruji, ekologiya va koʼplab global xatarlar xavotirga solib turgan bir paytda, Yurtboshimiz taʼkidlaganlaridek, “gʼoyaga qarshi – gʼoyani, mafkuraga qarshi – mafkurani” qurol qilish jarayonida ajdodlarimizning koʼp asrlik donishmandligi mahsuli hisoblangan va hamma davrlar uchun ahamiyatli boʼlgan boy maʼnaviy merosni oʼrganish hamda ijtimoiy, siyosiy, maʼnaviy hayotimizga tatbiq etish – har bir qalbi uygʼoq vatandoshimizning muqaddas burchidir. Bu jarayonda “Masnaviyi maʼnaviy” singari yuksak axloqiy gʼoyalar bilan sugʼorilgan pandnomalardan samarali foydalanish kelajagimiz yaratuvchilari boʼlgan yoshlarni milliy qadriyatlarimizga hurmat ruhida tarbiyalashda beqiyos ahamiyat kasb etishiga shubha yoʼq. Toʼxsanov Qahramon RahimboevichMaktabgacha va boshlangʼich taʼlim fakulьteti dekani, filologiya fanlari nomzodi dotsent
