Alisher Navoiy

Alisher Navoiy (1441-1501) - buyuk shoir va mutafakkir, davlat arbobi. To`liq ismi Nizomiddin Mir Alisher. Navoiy taxallusi ostida chig`atoy (eski o`zbek tili) hamda forsiyda (fors tilidagi asarlarida) ijod qilgan. G`arbda chig`atoy adabiyoti hisoblanmish o`zbek adabiyotining eng yirik namoyondasi. Umuman olganda, butun turkiy xalqlari orasida u kabi yirik shaxs yo`qdir.
Navoiy yoshligidan Xurosonning (Transoksaniya) bo`lajak hukmdori Husayn Boyqaro bilan (1469-1506) do`st bo`lgan. 10-12 yoshidan she`rlar yozishni boshlagan. Navoiyning zamondoshi bo`lmish tarixchi Xondamir  (1473(76)  -1534)  qoldirgan  ma`lumotlarga ko`ra, mashhur o`zbek shoiri Lutfiy (1369-1465) qarigan chog`larida bolakay Navoiy bilan ko`rishadi va uning she`riy iqtidorini yuqori baholaydi.
Hayoti davomida Navoiy musulmon Sharqining turli mamlakatlarida bo`ladi, o`z davrining taniqli shaxslari bilan ko`rishadi. O`zining she`riy mahoratini oshiradi. 1464-1465- yillar Navoiy ijodining shinavandalari uning ilk she`riy to`plamini (devonlari) tayyorlashadi. Bundan ko`rinib turibdiki, o`sha davrlardayoq Navoiy mashhur shoir bo`lib ulgurgan. 1469- yilgacha temuriylar o`rtasidagi o`zaro ichki nizolar tufayli Navoiy o`zining ona shahri Hirotdan uzoqda yashashga majbur bo`lgan.
1469- yil temuriy Husayn Boyqaro Hirotni egallaydi va Xuroson hukmdori bo`ladi. Shu vaqtdan e`tiboran, Navoiy hayotining yangi bosqichi boshlanadi. U mamlakatning siyosiy hayotida faol ishtirok etadi. Shu yili Xuroson hukmdori Navoiyni davlat muhrdori etib tayinlaydi, 1472- yil vazir bo`ladi. Egallagan mansabi orqali u mamlakatning madaniy va ilmiy taraqqiyotida katta yordam ko`rsatadi. Katta mulk egasiga aylanadi.
1480- yil Hirot shahrida va boshqa viloyatlarda o`z hisobidan bir nechta madrasa, 40 ta rabot (yo`lovchilar uchun bekat), 17 ta masjid, 10 ta so`fiylar turarjoyi (xonaqoh), 9 ta hammom, 9 ta ko`prik va boshqalarni qurdiradi. Biroq, saroy amaldorlariga Navoiyning bu kabi faoliyati yoqmaydi va turli fitnalar orqali Husayn Boyqaro bilan munosabatlarini buzishadi.
Shunday qilib, Navoiy egallab turgan mansabidan ozod etilib, 1487- yil Astrobod shahriga hukmdor sifatida yuboriladi. Bu yerda u ikki yil xizmat qiladi. Mazkur muddat nihoyasiga
yetgachgina, X. Boyqaro unga Hirotga qaytib, hokimiyatda mansabga ega bo`lishiga ruxsat beradi. Lekin Navoiy bu taklifni rad etadi. Rad javobiga qaramay, Boyqaro sultonning yaqin kishisi lavozimini (“muqarrabi hazrati sulton”) taklif etadi. Bunday lavozimda Navoiy barcha davlat ishlari bilan bog`liq ishlarda qaror qabul qilish huquqiga ega edi.
Shu vaqtdan Navoiy hayotining yangi bosqichi boshlanadi va u ko`proq ijod bilan shug`ullanadi. U yaratgan asarlarining katta qismi aynan shu davrga tegishli. Navoiy temuriylarning so`nggi hukmronlik yillarida (1370-1506) yashab ijod qilgan. Shuning uchun uning asarlarida jamoat ruhi, davrga xos muhim muammolar ustundir. 1490-1501- yillar davomida Navoiy eng nafis, ijtimoiy-falsafiy va ilmiy asarlarini yaratgan.
Alisher Navoiyning ijodi ulkan. Olti dostonining hajmi 60 000 ga yaqin misrani tashkil etadi. 1483- 1485- yillar davomida Navoiy o`z ichiga besh dostonni olgan “Xamsa” asarini yaratgan: “Hayrat ul-Abror” (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”), “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sabbayi sayyor” (“Yetti sayyora”), “Saddi Iskandariy” (“Iskandar devori”).
Navoiyning “Xamsa”si mazkur janrda yaratilgan turkiy tildagi birinchi asar hisoblanadi. U - turkiy tilda ham bu kabi yirik ko`lamdagi asar yaratilishi mumkinligini isbotlab berdi. Haqiqattan ham, Navoiy chig`atoy tilida (eski o`zbek tili) ham fors-tojik adabiyoti bilan bir darajada turuvchi asar yaratish mumkinligini isbotlashga harakat qilgan. Va u o`zining besh xazinasi orqali buning uddasidan chiqqan.
Navoiy musulmon Sharqining, deyarli barcha janrlarida o`z qalamini sinab ko`radi va o`z ovozi, o`z uslubi borligini ko`rsata oladi. Sharq adabiyotida “Layli va Majnun” mavzusida 120 dan ziyod doston yaratilgan. Navoiy ham shaxsiy yondashuvi ila ushbu mavzuda doston yozadi. Dostonda Layli va Majnun o`rtasidagi sevgi bayon qilinadi. O`z ifodasida Navoiy odamiylik va so`fiylik sevgisini sharhlashga harakat qilgan. O`zining so`fiylik qarashlarini Navoiy, shuningdek, “Farhod va Shirin”, “Hayrat ul-Abror” dostonlarida ham ifodalagan. Uning dostonlarida so`fiylik mavzusi umumfalsafiy darajaga ko`tarilgan.
Mazkur dostonlarda, bir vaqtning o`zida shoirning insonparvarlik dunyo qarashlari orqali dunyoning dolzarb muammolari qo`yiladi. “Xamsa”dagi boshqa ikki dostonida - “Sabbayi sayyor” (“Yetti sayyora”), “Saddi Iskandariy” (“Iskandar devori”) hukmdor bilan bog`liq muammolar (Qayumov A. Saddi Iskandariy. Toshkent, 1980- yil, o`zbek tilida) yetakchi o`ringa chiqadi.
Ma`lum bo`lishicha, Navoiy temuriylar saroyiga yaqin bo`lib, do`sti va podshoh Husayn Boyqaroga ta`sir ko`rsata olgan. Shu sababli, Navoiy bu dostonlarida H. Boyqaroga qaratilgan g`oyalarni ifodalab o`tgan: dunyoning va shoh taxtining o`zgaruvchanligi; hukmdorning o`z xalqi oldidagi majburiyatlari... Xamsanafislik an`analariga nisbatan, Navoiy o`zining ijtimoiy va siyosiy qat`iyati va o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. Abd ar-Rahmon Jomiy (1414-1492) Navoiyning “Xamsa”sini o`qib, unga juda yuqori baho bergan.
O`zining ijtimoiy va badiiy mohiyatiga binoan, Navoiyning “Xamsa”si O`rta Osiyoda yuqori o`ringa ega bo`lgan. U ko`p marotaba qayta ko`chirilgan. Hozirgi kunda “Xamsa” yoki uning dostonlarining katta ro`yxati mavjud. Birgina Abu Rayhon Beruniy nomidagi sharqshunoslik instituti fondining o`zida XV-XX asrlarda qayta ko`chirilgan 166 ta qo`lyozma bo`lib, ular to`liq “Xamsa” asari yoki uning alohida dostonlarini tashkil etadi. Shulardan 84 tasi to`liq doston ko`rinishidadir. Navoiy “Xamsa”sining miqdori va keng tarqalishi uni O`rta Osiyo intellektual hayotida alohida o`rin egallaganligini ko`rsatadi.
Alisher Navoiy butun hayoti davomida adabiy asarlarni siyosat bilan birlashtirgan. Yuqori mansabga ega shaxs bo`la turib, u mamlakat hayotining ijtimoiy-iqtisodiy takomillashishiga katta hissa qo`shgan; ilm, fan, san`at rivojiga homiylik qilgan№ tinchlik va totuvlik doimo hukmron surishiga doim harakat qilgan.Navoiy forsiy tilida yozilgan o`z she`rlarini “Devoni Foniy” nomi ostida jamlagan. U fors shoirlari bilan ham bellashmoqchi bo`lgan. To`plam shaklida chiqarilgan g`azallarini o`zini hisoblasak, ular 3150 donani tashkil etadi. Navoiy yozgan she`rlarining miqdoriga ko`ra peshqadam, desak mubolag`a bo`lmaydi. Shuningdek, Navoiy fors tilidagi qasidalarini jamlab, “Sittai zaruriya” (“Olti zaruriyat”) va “Fusuli arbaa” (“Yilning to`rt fasli”) nomli ikki to`plam yaratadi.
Navoiy o`z she`riyati orqali o`zbek (chig`atoy) adabiyotini yangi darajaga olib chiqdi. Navoiyning nazmi mavzusining kengligi hamda janrining xilma-xilligi bo`yicha undan oldingi o`zbek adabiyotini ortda qoldiradi. U nazmda dostonlardagi kabi dunyoviy va diniy, so`fiylikning dolzarb masalalarini ifoda qilgan. Navoiyning diniy asarlari ham nashr qilingan: “Arbain” (“Qirq ruboiy”), “Munojot” (“Allohga iltijo”).
So`fiy prozaik asari “Nasoyim ul-muhabbat” (“Muhabbat shabadasi”)ning to`liqroq matni nashr qilingan bo`lib, unda 750 ta so`fiy shayxlar haqida ma`lumot keltirilgan. Navoiy ilmiy asarlar ham yaratgan. Ular qatoriga fors va turkiy tillar qiyosi keltirilgan asarlarni kiritish mumkin: “Muhokamat al-lug`atayn” (“Ikki til bahsi”); aruz nazariyasiga oid (she`r yozish hajmi) - “Mezon al-avzon” (“Hajm mezoni”), muammo janri nazariyasiga oid - (jumboq) “Mufradat”.
Bundan tashqari, u tarixiy mavzularda risolalar yaratgan: “Tarixi muluki Ajam” (“Eron shohlari tarixi”), “Tarixi anbiya va hukamo” (“Payg`ambarlar va donolar tarixi”). Badiiy maktublarini “Munshaot” to`plamiga jamlagan. Uning shoh asarlari: Abd Ar-Rahmon Jomiy hayoti haqida - “Xamsat ul-mutahayyirin”, 1494, “Holoti Sayyid Hasan Ardasher” (“Sayyid Hasan Ardasher hayoti”), “Xalati Pahlavon Muhammad” (“Pahlavon Muhammad hayoti”)lardan iborat.
Alisher Navoiyning so`nggi asari “Mahbub ul-qulub” (1500). Unda shoirning so`nggi ijtimoiy va siyosiy qarashlari yoritilgan.
Alisher Navoiy butun hayoti davomida adabiy asarlarni siyosat bilan birlashtirgan. Yuqori mansabga ega shaxs bo`la turib, u mamlakat hayotining ijtimoiy-iqtisodiy takomillashishiga katta hissa qo`shgan; ilm, fan, san`at rivojiga homiylik qilgan; tinchlik va totuvlik hukmron surishiga doim harakat qilgan.
Ko`rib turganimizdek, Navoiy merosi mavzu va janrlari bo`yicha turlidir. Uning asarlari XV asrdan hozirgi kungacha o`zbek adabiyoti rivoji uchun xizmat qilib kelmoqda. Asrlar davomida uning asarlari taqlid va ilhom manbayi bo`lib hisoblanib kelgan.