Ijtimoiy-iqtisodiy hayotimizda ro‘y berayotgan jadal o‘zgarishlar, ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi, fan-texnika taraqqiyoti, uni ilg‘or yutuqlarining kundalik hayotimizga, odamlar turmush tarziga chuqur kirib borishi, urbanizatsiya bularning barchasi bugungi kun shaxsiga har qachongiga qaraganda ko‘proq ham jismoniy, ham emotsional zo‘riqishlar olishi, uzoq vaqt ruhiy siqilish, asabiylik holatida bo‘lishi ularni har xil stresslarga beriluvchanligini oshirib yuboradi. Shuning uchun ham bugungi kunlarimizda erishayotgan olamshumul yutuqlarimiz bilan bir qatorda odamlar o‘rtasida asabiy toliqishlik holatlarining ortishi, o‘z joniga qasd qilish (suitsid) kabi noxush hodisalar ham kuzatilib turibdi.Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma‘lumotlariga ko‘ra, dunyoda har yili bir millionga yaqin o‘z joniga suiqasd sodir etilib turar ekan, suitsidal xatti-harakatlarga urinish holatlari esa bundan 10-20 baravar ko‘pligi ro‘yxatga olingan. Bugungi kunga kelib o‘z joniga suiqasd qilish holatlari 13-18 yoshgacha o‘smirlar va yoshlar orasida ikki barobardan ortiq bo‘lib, suitsidal xulq-atvorning barqaror “yosharishi” tendentsiyasi kuzatilmoqda . Ta‘kidlash joizki, ota-onalar, o‘smirlarning ta‘lim-tarbiyaviy ishlariga mutasaddi xodimlarning faqat ayrimlarigina o‘smirlarning o‘tish davri xususiyatlari, ruhiy zo‘riqish holatlari, o‘smirlik davrining depressiyasi, kattalar bilan yuzaga keladigan o‘zaro nizoli vaziyatlar va ularni bartaraf etishning tarbiyaviy usul hamda vositalari to‘g‘risida zarur ma‘lumotga egadirlar. O‘smirlar ham o‘zlarining yosh xususiyatlari to‘g‘risidagi bilimlarga, tengdoshlariga yordam berish ko‘nikmalariga ega bo‘lmaganliklari tufayli noxush vaziyatlarda o‘rtog‘ini o‘z joniga suiqasd qilishdan saqlab qolishga qodir emaslar. O‘smirlar atrofidagi ota-onalar, o‘qituvchilar ularning emotsional holatlariga juda e‘tiborli bo‘lishlari, ularning o‘zgacha hatti-harakatlariga befarq bo‘lmasliklari lozim. O‘z joniga suiqasd qilishga tahdid qiladigan shaxslarning faqatgina 3-5 foizigina yashashni xohlamasliklarini ishonch bilan bildirishadi .O‘z joniga suiqasd qilishni sodir etgan har o‘n kishidan to‘qqiztasi o‘z niyatlarini oshkora qilishadi, ya‘ni “to‘g‘ridan-to‘g‘ri – masalan, “yashashni xoxlamayman”, bilvosita – masalan, “men uxlashni va qayta uyg‘onmaslikni istayman” , degan gaplarni aytishadi. Yo bo‘lmasa so‘nggi tayyorgarligini amalga oshirish, ya‘ni ko‘p hollarda uzr so‘rash yoki har qanday shaxsiy mulkni, masalan, sevimli kitoblar, kiyimlari yoki musiqiy disklar, kinolar kollektsiyasini sovg‘a qilishi mumkin. Ota-onaning ajralishi yoki ajralishga harakat qilishi, oilada, tengdoshlari orasidagi o‘tkir yoki surunkali nizolar, yaqin kishisining o‘limi, jinsiy zo‘ravonlik, moliyaviy inqirozlar ham o‘smirni o‘z joniga qasd qilishiga olib keladi.Ota-onalar bilan nizolar o‘smirlik davridagi suitsidal harakatlarning asosiy sabablaridan birini tashkil etadi. Ota-onalarning e‘tiborsizligi yo bo‘lmasa haddan ortiq bosim o‘tkazishi ta‘sirida oilasidan uzoqlashuv, bir vaqtning o‘zida o‘smirning yaqin, emotsional tasvirli munosabatlarga ehtiyoji uni oila muhitidan ajralib chiqishga va iliqlikni uydan tashqaridagi, ko‘pincha salbiy xulq-atvorli katta yoshdagi kishilar davrasidan qidirishiga olib keladi. Bularning hammasi o‘z navbatida o‘smirning ota-onasi bilan nizolarning keskinlashuvi va kuchayishiga sabab bo‘ladi.Yoshlarning ruhiy zo‘riqishiga yana bir sabab ota-onalarning ulardan haddan ortiq ko‘p narsalarni talab qilishidadir. Ko‘pgina ota-onalar doim aytgan gapga so‘zsiz quloq soluvchi, hech qanday sho‘xlik qilmaydigan, bo‘ysunuvchan farzand tarbiyalashga harakat qiladilar. Chunki bunday farzandni o‘stirish oson va qulaydir. Ba‘zi ota-onalar esa farzandlarining xoxish-istaklari, orzu-maqsadlariga e‘tibor qaratmay, farzandlariga kuchli bosim o‘tkazib, o‘zlarining yoshliklarida amalga oshmay qolgan armonlarini amalga oshirishga harakat qiladilar. (Qiziqmagan fanini o‘qishga majburlash, 15-16 soatlab dars tayyorlash, ko‘ngil ochar narsalar bilan shug‘ullanishga ruxsat bermaslik, sport bilan shug‘ullanishga majburlash va h.k.). Juda ko‘p ota-onalar farzandlariga kun davomida bir necha marta, uning albatta oliygohga o‘qishga kirishini, agar o‘qishga kira olmasa undan rozi emasliklarini aytishadi. Yo bo‘lmasa uning qo‘shimcha darslari uchun pul ajratishayotganini doimiy ravishda yuziga solishadi. Natijada uzoq vaqt kuchli bosim va talab ostida qolgan o‘smir juda kuchli ruhiy zo‘riqishga tushadi. Bir xillik, doimiy talab, kun tartibiga umuman e‘tibor qaratmaslik, o‘smirning erkinliklarini doimiy bo‘g‘ib turish uning yashashdan zerikishiga, ertangi kunga qiziqishi qolmasligiga sabab bo‘ladi. Yillar davomida bunday sharoitda yashayotgan, hali hayotiy tajribaga ega bo‘lmagan yoshga ba‘zida o‘z joniga qasd qilishga kichkinagina bahonaning o‘zi ham yetarli bo‘lib qoladi. O‘z joniga qasd qilgan o‘smirning ota-onasidan sabab so‘ralganda, ular doim eng oxirgi kichkina, ba‘zida ishonish qiyin bo‘lgan sabablarni ko‘rsatishadi. Ammo hech qachon oxirgi 4-5 yilda bo‘lgan voqealarga e‘tibor ham qaratishmaydi. Ba‘zida “Men senga u qizni olib bermayman”, “sen uchun yemay-ichmay shuncha sharoit yaratdik, sen esa o‘z bilganingdan qolmaysan”, “sendan ko‘p narsa kutgandik, orzularimizni chilparchin qilding” singari gaplar ham o‘z joniga qasd qilishga olib borishi mumkinligini doim unutmasligimiz lozim . Bugunga kelib jondan aziz farzandining jismonan sog‘lom bo‘lishiga, hayotda o‘z yo‘lini topib olishiga ko‘maklashayotgan e‘tiborli ota-onalarimiz ko‘pchilikni tashkil etadi. Ammo jismoniy sog‘lik bilan birga insonning hayotida uning ruhiy ahvoli ham asosiy o‘rinda turishini unutmaslik lozim. BuxDU psixologi D.Hamdamova
