Xoja Muhammad Porso (1345, Buxoro – 1419, Madina) o‘z ijodi va faoliyati bilan tasavvuf ilmiy merosida o‘zining o‘chmas izini qoldirgan buyuk mutasavvif allomalarimizdan hisoblanadi. Uning deyarli barcha asarlari tasavvuf va so‘fiylik yo‘nalishlarining o‘ziga xos jihatlarini tadqiq qilgan bo‘lib, islom madaniyati rivojida o‘zining katta tarixiy-ilmiy, ma‘naviy-axloqiy o‘rniga egadir. U o‘rta asrlar muhitiga xos bo‘lgan ko‘plab ilmlarni puxta o‘zlashtirgan edi.Jumladan, Qur‘on, hadis, kalom, tarix kabi ilmlarni o‘rgandi. Keyin esa Bahouddin Naqshbanddan tariqat sirlaridan ta‘lim oldi. Naqshbandiyaning yetuk mutasavviflaridan biri bo‘lib yetishgan Xoja Muhammad Porso umrining ikkinchi yarmidan boshlab sermahsul ijod qildi. Uning “Risolai qudsiya”, “Tahqiqot”, “Maqomoti Xoja Bahouddin Naqshband”, “Muxtasari tarixi Makka” va “Faslul xitob bi vaslil ahbob” kabi yigirmadan ortiq asarlarni yaratdi. Uning “Faslul xitob bi vaslil ahbob” (“Do‘stlarni visolga yetaklovchi xitob kitobi”) asari o‘zida 458 ta muammoli diniy masalani atroflicha yoritib bergan, uning yechimlarini tahli sunna val jamoa mazhabi aqidaviy talablaridan kelib chiqqan holda Qur‘on, hadis va juda ko‘plab allomalarning asarlaridan foydalanib, shuning ularning o‘zlari haqida ham ayrim ma‘lumotlarni berib, ularning qarashlarini ko‘rsatib, ochib bergan. Shu sababli u uzoq davr shu mazhab tariqatlarining ham zohir ulamolari, ham botin ilmi namoyandalari o‘rtasida asosiy qo‘llanmalardan biri sifatida foydalanib kelingan. Mazkur asar arab va fors tillaridan bir xil foydalanilgan holda yozilganligi uchun ayrim sharqshunoslar uchun biroz murakkab asarlar sirasiga kiradi. Til to‘siqlaridan tashqari unda murakkab diniy-tasavvufiy muammolar, turli fiqhiy yoki tasavvufiy maktablar qarashlarining yoki turli bid‘at va xurofotlarning o‘zagi Qur‘on, Hadis, Qiyos yoki Ijmo‘ga mos yoki mos emasligi tadqiq qilinganligi bilan ham o‘ziga xos qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Mazkur kitob o‘tgan asr boshlarida bir necha bor chop etilgan bo‘lsada, o‘zbek tiliga hozircha to‘liq tarjima qilinmagan. Asarning biz uchun yana bir qimmatli tomoni shundaki, unda ayrim yurtimizdan yetishib chiqqan mashhur allomalar bilan birga hali ilmiy jihatdan chuqur tadqiq qilinmagan yurtimiz olimlarining, ularning ayrim asralarining nomlarini yoki ularga munosabatni uchratamiz.“Faslul xitob bi vaslil ahbob” (“Do‘stlarni visolga yetaklovchi xitob kitobi”) asarini eski Toshkentda G‘ulom Hasan Orifjonov litografiyasida xattot tomonidan hijriy 1331 (milodiy 1913) yil sanasi qayd etilgan nusxasi asosida o‘rganganimizda, unda turli masalalar yechimi ko‘satilayotgan paytda vatandosh olimlarimizdan ayrimlarining bu masalaga doir fikrlari ilova qilib ketilganligining guvohi bo‘lamiz. Jumladan, asarning 43-betida vatandoshimiz, tariqatda o‘ziga xos “hakimiyya” yo‘nalishni vujudga keltirgan, mashhur “Xatmul avliyo” asarining muallifi Abu Abdulloh al-Hakim at-Termiziyni eslab o‘tadi. Va shunday yozadi: “U zot (Alloh undan rozi bo‘lsin) barcha zohiriy va botiniy ilmlarda “Vaqt imomi” edilar. Bu ilmlarda juda ko‘plab asarlar tasnif qilganlar”.Asarning 57-betida ulug‘ alloma Mustamliyning fikrlaridan foydalanishdan oldin uning diniy mavqeini anglatuvchi, ilmi va ma‘rifiy darajasini ko‘rsatuvchi qator unvonlar bilan eslab: “Shayx, olam imomi, orif, Abu Ibrohim Ismoil ibn Muhammad ibn Abdulloh al-Buxoriy al-Mustamliy 434 yil, 16 zulqa‘da oyida, dushanba kuni tushdan so‘ng Buxoroda vafot qildi. Uning qabri Tali miyonada, Shayxul olamning suhbatdoshlaridan bo‘lgan Bug‘robekning mozori joylashgan tepalikdadir”, deb yozadi. Buning ketidan esa “at-Ta‘arruf” asari sohibi al-Kalobodiyni ham eslaydi: “Orif, zohid, mujohid Abu Bakr ibn Abu Ishoq Muhammad ibn Ibrohim ibn Ya‘qub al-Kalobodiy al-Buxoriy mashoyixlarning buyuklaridan, soliklar qutbidir. U nihoyatda zohid dunyo ne‘matlaridan kechgan, riyozat va mujohadatni qattiq tutgan kishi edi. Uning “at-Ta‘arruf” nomli bir asari borki, bu asar haqida mashoyixlar “Lav la “at-Ta‘arruf” ma ‘urifat tasavvuf” (“Agar “at-Ta‘arruf” asari bo‘lmaganda, tasavvuf tanilmagan bo‘lardi”) deyishgan. U 380 yilda, jumadal ula oyining 19-da, juma kunida Buxoroda vafot etdi. Qabri mashhur, ziyorat qilinadi va tabarruk sanaladi”.Asarning 72-betida biz uchun u qadar tanish bo‘lmagan termizlik olimlardan birining nomini keltirib, uning fikridan foydalanadi. Negadir u haqda: “Kitobut tabaqot"da zikr qilinganki, Muhammad ibn Homid at-Termiziy uchinchi tabaqadandir”, degan qisqa ma‘lumot bilan kifoyalangan. Asarning 90-betida Xoja Muhammad Porso vatandoshlarimizdan yana uchtasini hurmat bilan zikr qiladi. Jumladan, Nasafiy to‘g‘risida shunday yozadi: "Alloma, millat va din muhofazachisi, Abulbarakot Abdulloh ibn Ahmad ibn Mahmud an-Nasafiy (Alloh sirini muqaddas qilsin) "Umdatu aqoidi ahlis sunnati val jamo‘ati" asarida muqallidning iymoni agar tasdiqlansa, osiy bo‘lsa ham sahih bo‘lishini yozgan". Porso keyingi iqtibosini yana bir yurtdoshimizdan keltirib, uning ta‘rifini shunday keltiradi: "Qozi, zohid imom, Abu Zayd Ubaydulloh ibn Umar ibn Iso ad-Dabusiy "al-Asror vat taqvim lil adillati val amadil aqso" asarining sohibidir. U Buxoroda 430 yilda vafot qildi. Va Imom Abu Bakr Tarxonning yonida dafn qilindi. Qabrini bir necha marta ziyorat qilganman". Keyingi zikr qilingan alloma Porsoning ustozi bo‘lganligi shubhasiz. Negaki, u allomaga nisbatan o‘zgacha hurmat bilan yondoshib, "ustoz" deya tilga oladi: "Shayx, zohid imom, millat va dinning nuri, ustoz Ahmad ibn Mahmud al-Buxoriy as-Sobuniy", deb u aytib o‘tgan fikrlardan istifoda qiladi.Asarning 127-betida Xoja Porso o‘z fikrlarining isboti uchun yana yurtdoshlarining fikriga murojaat qilib, ulardan ketma-ket yana uchtasini sanab o‘tadi. Jumladan, yozadi: "Hidoyat ilmining shayxi, ahli sunnat va jamoatning yo‘lboshchisi, shayx Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud al-Moturidiy as-Samarqandiy 335 yilda vafot etdi va Chokardiza qabristoniga dafn qilindi. Qabri mashhur va ziyorat qilinib, tabarruk sanaladi. Yana uning zamondoshi Abulosim Ishoq ibn Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn Zayd al-Hakim as-Samarqandiy bo‘lib, u Abu Mansur Moturidiy bilan uning eng so‘nggi nafasigacha u bilan hamsuhbat bo‘lgan".Xoja Muhammad Porso nomlarini keltirayotgan allomalarning aksariyati mutasavviflar, so‘fiylar yoki kalom ilmi, fiqh ilmi namoyandalari hisoblanadi. Biroq, u faylasuflarga ergashmagan, ularning fikrlariga asosan qarshi tomonda turgan. Bu hatto jahon fani va madaniyatiga munosib hissa qo‘shgan, nomi abadiyatga muhrlangan zot, qomusiy olim Ibn Sinoga nisbatan ham o‘zgarmadi. U bu buyuk vatandoshini eslaganda uning fikridan o‘zi rad qilgan xulosani keltirib, keyin Ibn Sinoning nazariy bilish aqidasida xatosi bor bo‘lganligini, Ibn Sinoning o‘zi buni keyinchalik tushunib, avvalgi aqidasidan qaytib, to‘g‘ri yo‘lga kirganligini ta‘kidlaydi. U yozadi: "Ayrim oriflar ilmul yaqinni fikriy qonun va nazariy dalil bilan egallash qiyinligini ta‘kidlaydilar. Moddiy narsalarni anglashda faqat dalil kerak bo‘lsada, boshqa ko‘plab narsalarni anglashda birgina dalil mutlaqo hech narsa qilolmaydi. Ahli basirat va sog‘lom aql egalariga tushunarliki, anglash ikki xil yo‘l bilandir. Birinchisi ko‘rish va dalil keltirish yo‘li bilan, ikkinchisi botinni poklash va Alloh ta‘ologa iltijo qilish orqali erishiladigan kashf yo‘li bilan. Nazariy martabada hol avval qilgan mashqlarimizdan tiniqlashadi va shunda qalbni poklash va tom ma‘nodagi faqr bilan, qalbning borliqqa taalluqli barcha narsalardan, bilim va qonuniyatlardan butunlay forig‘ qilish bilan Alloh ta‘ologa tavajjuh qilish yo‘li ko‘rinadi. Ahli nazarning ustozi, ularning muqtadosi rais Ibn Sino Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-Husayn Ali Ibn Sino o‘zining bu yo‘ldagi izlanishlarida nazariy quvvatning fitratni sog‘lomlashtirishi mumkinligini yoki u orqali zavq va ilhom yo‘lini ochish imkoni borligini rad etuvchilar yo‘lidan ketdi. U ko‘p o‘rinlarda narsalarning haqiqatlarini anglash basharning qudratida emasligini, aksincha, insonning bosh g‘oyasi narsalarning xislatlarini va ularning qaysi kerak, qaysi nokerakligini aniqlash ekanligini aytdi. U maqsadi va fikrining to‘g‘riligini qat‘iy bayon qilgan bo‘lsada, keyinroq yana Haq ta‘oloning ma‘rifati masalasiga qaytganda, u avvalgi aytganlariga xilof gaplarni aytganligi mashhur. Hayotining so‘ngida u tavba qildi, o‘zida bor narsalarni kambag‘allarga sadaqa qilib berdi, mazlumlarga yordamashdi. U Qur‘onni yoddan o‘qib, har uch kunda xatm qilardi. 428 yilda ramazon oyining birinchi jumasida vafot qildi va Hamadonda dafn qilindi. Tug‘ilgan sanasi 370 yilda deyishadi, yana bir joyda 373 yil deyilgan. Otasi Balxlik bo‘lgan. Buxoroga Nuh ibn Mansur hukmronligi davrida kelib, Xarmitan va Afshona qishloqlarida ish boshqaruvchi bo‘lgan. Shu joyda uylangan va undan Abu Ali dunyoga kelgan. Keyinroq Buxoroga ko‘chib borgan. Ibn Sino u yerda imom Ismoil az-Zohiddan fiqhni o‘rgangan. Al-Yofi‘iyning tarixida Abu Ali haqida yozilishicha, u o‘n sakkiz yoshni to‘ldirmay turib, barcha ilmlarni to‘liq o‘rgangan ekan. Uning yuzga yaqin asarlari bo‘lib, ulardan biri “Risolatut tayr”dir. U musulmon faylasuflaridan hisoblanadi. Keyin u Alloh ta‘oloning inoyati va rahmati bilan tavba qilib, tanassuk (zohidlik) va tabattul (dunyodan uzilish) qilib, botinini soflagan ekan. Yana haqiqatini Alloh biluvchiroqdir".Yuqoridagilarga e‘tibor qilinsa, Xoja Muhammad Porso, o‘z yurtdoshlari orasidan eng katta e‘tiborini Ibn Sinoga qaratgan. Porsoning Ibn Sinoga hurmatining balandligi yana shundan ma‘lum bo‘lmoqdaki, u nafaqat Ibn Sinoga katta o‘rin ajratgan, balki, uni mazkur kitobning asosiy o‘quvchilari hisoblangan so‘fiylar va mutasvviflar oldida oqlab, uning falsafadan qaytib, botiniy ilmlarni ham e‘tirof etgan va hayotida ham qo‘llagan kishi sifatida ko‘rsatishga harakat qilmoqda. Shuningdek, uning inson kamoloti masalasiga bag‘ishlangan “Risolatut tayr” (“Qushlar risolasi”) asarini alohida ta‘kidlamoqdaki, buning asosiy sababi Fariduddin Attor kabi ko‘plab so‘fiy va mutasavviflar bu risolaga katta qiziqish bilan qaraganlar va bu asarga suyanib, uning umumiy syujeti asosida tasavvufiy nuqtai nazardan yangi asarlar ham yaratganlar. Shu sababdan Xoja Muhammad Porso o‘z vatandoshining bu mavzuda birinchilardan bo‘lib qalam tebratgan insonligini ta‘kidlayaptiki, bu hol Xoja Porsoning buyuklikni qanchalik nozik tushunishini, shuningdek, uni e‘zozlashini, bu bilan esa o‘zining ham shu kabi insonlar toifasidan ekanligini aniq ko‘rsatib turibdi.Ajdodlarimizning o‘z oralarini bir necha yuz yilliklar va g‘oyaviy qarama qarshilik ajratib turgan bo‘lsada, keyingilarning avvalgilarga chuqur hurmat ko‘rsatganligi biz avlodlarga o‘rnak ekanligi shubhasizir.Boltayev A.A.BuxDU dotsenti
