Yaqinda poytaxtimizning ko‘zga ko‘ringan nashriyotlaridan biri – G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi o‘zbek, rus va ingliz tillarida “Ko‘hna va boqiy Buxoro” nomi bilan Buxoro tarixining o‘tmishi, buguni va kelajagini ifodalovchi sermazmun kitob-albomni bosmadan chiqardi. Kitob-albomni nashrga tayyorlaganlar – Buxoro davlat universitetining zabardast va serg‘ayrat tarixchisi, Azalshoh Hamroyev va Buxoro muhandislik – texnologiya instituti zukko olimasi Mavludaxon Rahmonovalardir. Kitob-albom Muqaddima va 11 bobdan iborat bo‘lib, uning muqaddimasida va dastlabki to‘rt bobida Buxoroi Sharifning uch ming yillik tarixi har tomonlama yorqin tasvirlar, tarixiy manbalar asosida yoritilgan. Kitobning kirish qismida Buxoro shahrining bunyod etilishi ko‘rsatilar ekan, mualliflar shaharga Alp Erto‘nga – Afrosiyob asos solganligi to‘g‘risidagi tarixiy manbalarga to‘xtaladilar. Chindan ham X asrda Buxoroda yashab o‘tgan buyuk tarixchi Abu Bakr Muhammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobida ko‘rsatilishicha, Buxoroga turkiy qabilalar asos solgan bo‘lib, bu erda “suv va daraxtlar, ov qilinadigan jonivorlar ko‘p bo‘lganidan kishilarga xush kelib, shu erga joylashganlar”. Muhammad Narshaxiy kitobida Buxoroning asoschisi Alp Erto‘nga (Afrosiyob)ning shu shaharda dafn etilganligi ko‘rsatilgan.Kitob-albom mualliflari mustaqillik tufayli Buxoroga qayta hayot bag‘ishlaganligini uqtirar ekanlar, O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti I.A. Karimovning Buxoro va buxoroliklarga bo‘lgan hurmat va ehtiromini qator boblarda ko‘rsatadilar. Birinchi Prezidentimiz: “Buxoro o‘lkamizning yillar davomida jahon tafakkuri, ma’naviy, madaniy va diniy qadriyatlari taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shib kelayotgan, shariflik nomiga sazovor bo‘lgan muqaddas joylaridan biridir”, - deb ta’kidlagan edilar.“Muhtaram Prezidentimiz Islom Karimovning g‘oyasi va tashabbusi bilan 2010 yilda barpo etilgan, Vatanimizning yuksak hurmat-ehtiromi ifodasi bo‘lgan muazzam yodgorlik majmuasi aynan “Ko‘hna va boqiy Buxoro” deb atalgani bejiz emas, albatta. Agar ana shu majmuada aks ettirilgan tasvir va lavhalarni diqqat bilan kuzatadigan bo‘lsak, bu buyuk diyorning uch ming yildan ziyod tarixi va taraqqiyoti, bu zaminning bebaho moddiy va ma’naviy ne’matlari, buyuk farzand-lari, ularning ilmiy – madaniy merosi ko‘z o‘ngimizda yaqqol namoyon bo‘ladi”.Kitob-albomda Buxoro qadimdan ilm-ma’rifat maskani bo‘lib, nafaqat Sharq, balki dunyoga buyuk siymolarni etishtirgan shahar sifatida tanilgani misollar asosida bayon etiladi.Mustaqillik tufayli Buxoroda ham erkinlik, bunyodkorlik, yangilanish davri boshlandi. Chorak asr davomida Buxoro tanib bo‘lmas darajada o‘zgardi. Tarixiy obidalar, buyuklarning muqaddas qadamjolari ziyoratgohlarga aylantirildi. Yangi korxona, madaniyat va ma’naviyat markazlari, ma’rifat o‘choqlari qad rostladi. Bularning barchasi aniq misollar, chiroyli lavhalar, go‘zal tasvirlar bilan kitob-albomdan joy olgan.Kitob-albomning “Ko‘hna va boqiy Buxoro (miloddan oldingi birinchi ming yillikdan milodiy oltinchi asrgacha bo‘lgan davr)”, “Buxoro qadimgi va ilk o‘rta asrlarda” boblarida Buxoroning qadimgi tarixi, uning o‘tmishi va xalqimizning uzoq yillar mustamlakachilik asoratida bo‘lib, qiynalgani-yu, ammo o‘z tarixi, osori-atiqalarini keyingi avlodlarga saqlab qolganligi tarixiy manbalar asosida bayon etilib, yorqin tasvirlarda ko‘rsatilgan.O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti I.A. Karimov: “O‘tgan 2500 yil davomida o‘zbek davlatchiligini boshqargan qadimiy Xorazmshohlar, Kushonlar, Eftaliylar, Ashinaliylar, Somoniylar, Qoraxoniylar, Anushteginiylar, Temuriylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar, Mang‘itlar sulolalari tariximizda, xususan, Buxoroi azimda o‘ziga yarasha nom-iz qoldirdilar”, degan edilar. Ana shu g‘oya kitob-albomda har tomonlama tahlil qilinganligi, Buxoroni boshqargan sulolalar davrida fan, madaniyat taraqqiyoti qator olimu-ulamolarning etishib chiqqanligi, bunyodkorlik ishlari ko‘rsatilib, tasvirlarda, go‘zal rasmlarda o‘z aksini topgan.Mualliflar Buxoro va uning atrofidagi olib borilgan arxeologik izlanishlarni aniq manbalar asosida tahlil qilib, mashhur arxeologlar – V. Shishkin, S. Yurenev, Ya. G‘ulomovlarning fikrlariga tayanib quyidagi xulosaga keladilar: “Buxoro va uning hukmdorlari haqida nisbatan aniq ma’lumotlar ilk o‘rta asrga oid xitoy manbalarida berilgani keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar orqali aniqlandi. Ularda shaharning An, Ansi, Ango, Nyumi, Buxo, Buxe, Buxaer, Buxala, Fuxo, Puxala kabi o‘ndan ortiq nomlari keltirilgan. Bundan tashqari, shaharning “Madinat us-sufriya” (“Mis shahri”), “Madinat ut-tujjor” (“Savdogarlar shahri”) va “Foxira” (“Faxrli shahar”) singari nomlari ham bo‘lganki, bular arablar tomonidan berilgan. Shaharning qal’a devorlari mustahkam bo‘lgani uchun u “Madinat us-sufriya” nomini olgan. Ayniqsa, “Madinat ut-tujjor” nomi mashhur bo‘lgan”.Mualliflar Somoniylar davrini yoritar ekanlar, bu davrdagi bunyodkorlik ishlari bilan bir qatorda, ilm-ma’rifatga berilgan e’tiborni uqtirib, A. Rudakiy, M. Narshaxiy, Imom Buxoriy, Ibn Sinolar shu davr allomalari bo‘lgani va shu davrda Buxoroda Farjak madrasasi Kalobod guzarida faoliyat ko‘rsatganligini maroq bilan eslatadilar.Kitob-albomda o‘rta asrlar haqida so‘z yuritilar ekan, mo‘g‘ul bosqinchilarining bosqini tufayli Buxoroning xarob bo‘lganligi, yovga qarshi xalq Mahmud Torobiy boshchiligida qo‘zg‘alganligi va nihoyat Buxoroga Amir Temur va Temuriylarning qadami tekkanligi, uning aholisi Tegina begimning zaminini obod qilishga kirishilganligi yoritilib, Mirzo Ulug‘bekning Buxoro va G‘ijduvonda qurdirgan madrasalari va ulardagi ma’naviy-ma’rifiy ishlar haqida batafsil bayon etilgan.Kitobning 60-betida mualliflar: “Amir Temur va Temuriylar davrida Buxoro o‘z ahamiyati va mavqeiga ko‘ra, Movarounnahrning ikkinchi iqtisodiy va madaniy markazi vazifasini bajargan”, - deb xulosa qiladilar.Mualliflar Temuriylardan so‘ng Shayboniylar davrini yoritib, tasvirlar ekanlar, Ubaydullaxon (1533-1539), Abdulazizxon (1540-1550), Abdullaxon (1556-1598) davrida Buxoro gullab yashnagani va bu davr tarixda “Buxoroning oltin davri” deb nom olganligini ta’kidlaydilar. Bugun Buxoroda saqlanib qolgan va dunyo ahlini Buxoroga chorlayotgan ko‘pgina tarixiy obidalar ana shu davr merosidir. Kitob-albomda bu davrning dilkash va go‘zal obidalari ularni ko‘rgan har bir insonni hayratda qoldiradigan darajasidagi rasmlarda tasvirlangan.Buxoroning XIX-XX asrlardagi tarixi bayon qilinar ekan, rus bosqini va sho‘rolar istibdodi ostida buxoroliklarning chekkan azoblari-yu qora kunlari yorqin lavhalarda berilgan. Mang‘it amirlari, Buxoro istiqlolchilarining qismatlaridan lavhalar keltirilgan. Bu davrdagi madaniy hayot, amalga oshirilgan ishlar har tomonlama tasvirlangan.Kitob – albomning “Buxoro me’morchilik sanati” bobida buxoroliklarning bunyodkorlik va me’morchilik san’ati, uning durdonalari chuqur o‘rganilib, bugungacha saqlanib qolgan va davrlar, zamonlar silsilasi bilan “yo‘qolgan” obidalar haqida ham ma’lumotlar berilgan.Ayniqsa, buxoroliklarning qiyoslash qiyin bo‘lgan betakror iste’dodini, ularning jahon madaniyati va me’morchiligiga qo‘shgan hissasini jahonga ko‘z-ko‘z qilayotgan Minorai Kaloni, moviy gumbazlari, Ark va masjidlarining tarixi foto rasmlarining kitob-albomda berilishi, kitobning qiymatini yanada oshiradi. Buxoroni bugun yana qaytadan jahonga tanitishga xizmat qilishiga va Buxoroga dunyo mehrini jalb etishga ishonchimiz komil.O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti I.A. Karimov Buxoro viloyatining mustaqillik yillaridagi dadil odimlari va buxoroliklarning shavkatli faoliyati to‘g‘risida quyidagi fikrni bildirgan edi: “Istiqlol ko‘hna Buxoro hayotiga yana bir nafas olib keldi. Buxoro viloyati va shahrida bugungi kunda zamonaviy san’at, qishloq xo‘jaligi, ilm-fan, madaniyat va san’at yangi yuksalish yo‘liga kirdi. Buxoro yurtining qiyofasi yildan yilga o‘zgarmoqda, yangi shukuh topmoqda”.Bugungi Buxoroning gullab yashnashi turli misollar va faktlar asosida kitom-albomda aks ettirilgan. Eng qizig‘i Buxoro shahri 2001 yilda Osiyo va Tinch okeani mintaqasi bo‘yicha beriladigan “Shaharlarning tinchlik uchun qo‘shgan hissasi” YUNESKO mukofotiga sazovor bo‘ldi.Kitob-albomda bugungi Buxoroda ilm-ma’rifat va kadrlar o‘chog‘i bo‘lgan 541 ta o‘rta umumta’lim maktablari, 80 ta kasb-hunar o‘rta maxsus kollejlari, 8 ta akademik litseylar va 4 ta oliy dargoh faoliyat ko‘rsatayotganligi haqidagi ma’lumotlar va ularning faoliyati haqida foto lavhalar keltirilgan. Shuningdek, kitom-albomda Buxoroning hunarmandlari, sanoati, kichik biznesga berilayotgan e’tibor, fermer xo‘jaliklarining faoliyati, zamonaviy shaharsozlik, hunarmand-chilikning turli sohalarida erishilayotgan yutug‘i, ijtimoiy hayotning ko‘p qirrali manzaralari foto lavhalarda tasvirlab berilgan.Kitom-albomda Buxoroning o‘tmishi, buguni va istiqbolli qirralari mualliflar tomonidan har tomonlama izohlab, tahlil asosida yoritib berilgan.Kitob-albom chiroyli, dilkash, go‘zal tarixiy obidalarning, buxorolik hunarmandlaru barcha mehnat ahlini, uning kelajagi bo‘lgan yoshlari-yu mehnat faxriylarining rasmlari, foto lavhalar bilan bezatgan fotograflar T. Qurbonboyev, V. Goncharenko, X. Paydoyev, X. Shoraxmedov, R. Galiyev, T. Istatov, Sh. Boltayev, Z. Sharipov va O‘. Sharipov, rassom va dizaynerlar J. Adilov, Sh. Mirfayazov va V. Lebedevlarning xizmatlari alohida tahsinga sazovordir.Umuman olganda, “Ko‘hna va boqiy Buxoro” kitom-albom qadimiy Buxoro-ning o‘tmishi, buguni va istiqbolli kelajagini ilmiy va ommabop tarzda keng kitobxonlar ommasiga, Buxoro tarixi bilan qiziquvchi kitobxonlarga, chet eldan kelib ziyorat qilishga bel bog‘lagan sayyohlarga ma’naviy ozuqa berishiga ishonchimiz komil.Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning yaqinda qabul qilgan “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida”gi farmoyishi shunday kitoblarni ko‘plab chop etish “kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish” ga va tarixiy meros hamda bugungi kunimiz qahramonlari hayotini o‘rganishga xizmat qiladi degan umiddamiz.Tarixchi olimlar A. Hamroev, M. Rahmonovalar tomonidan tayyorlanib, chop etilgan “Ko‘hna va boqiy Buxoro” kitobini faqat uch tilda emas, jahonning o‘nlab tillarida chop etish – bugunning eng dolzarb talabi deb hisoblayman. Sulaymon InoyatovBux DU professori, t.f.d.
