Kafedraning “generator”ligi (tashabbuskorligi) fan va ta’lim samaradorligi uchun yangi g‘oyalarni ilgari surishi, ijtimoiy ehtiyoj va davr talablarini to‘g‘ri anglagan holda, ko‘rsatmalar kutib o‘tirmasdan tegishli muammolarni aniqlashi, ularning yechimiga doir ilg'or fikrlarni o‘rtaga tashlashida namoyon bo‘ladi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini mustkamlash va yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori oliy o‘quv yurtlarining markaziy bo‘g‘inlaridan biri bo‘lgan kafedralar faoliyatini ham zamon talablari asosida takomillashtirishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi.Zero, oliy ta’limdagi ta’limiy, ilmiy, tashkiliy va uslubiy yo‘nalishlar yaxlit holda kafedraning faoliyat turlari bo‘lib, ularning sifat- saviya darajasi va samaradorligi kafedralarda ish qanday tashkil etilganiga bog‘liq. Bu faoliyat ancha murakkab, kafedra uni talabalar, tadqiqotchilar, boshqa ilm-fan va ta’lim muassasalari bilan hamkorlikda yo‘lga qo‘yadi. Kafedra a’zolarining o‘quv, ilmiy, tashkiliy va uslubiy ishlarini muvofitslashtirish, ular orasidagi muvozanatni saqlash va ri- vojlantirish, zamon bilan hamqadam bulish, ijtimoiy ehtiyoj, buyurtma va muammolarni anglash, baholash, munosabat bildirish, raqobat muhitida faqat o‘z o‘rnini saqlab qolishgina emas, balki taraqiyotga hissa qo‘shish katta mas’uliyat va fidoyilikni talab etadi. Ilmiy richagKafedra — oliy ta’lim muassasalarida bir yoki bir-biriga yaqin bir necha fandan o‘quv, metodik ishlarni amalga oshiruvchi, ilmiy-tadqiqot olib boruvchi, shuningdeq ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlovchi o‘quv va ilmiy institut. U fan va amaliyot uyg‘unligini o‘zida yaxlit mujassamlashtirgan- ligi sababli ko‘p hollarda faqat ilmiy yoki o‘quv faoliyatini amalga oshiruvchi muassasalardan ko‘proq na- tijalarga erishish imkoni yatiga ega. Shu boisdan oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnika ta’minoti- ni yanada yaxshilash zamiri- da kafedralarning ilmiy salohiyatini yuksaltirish, xuzuridagi ilmiy va ilmiy- amaliy laboratoriyalarni jaxrn andozalari darajasiga ko‘tarish borasida davlat miqyosida katta ishlar amalga oshirilmoqda. Kafedra va uning laborotoriyalarida professor o‘qituvchi va talabalar tomonidan qo‘lga kiritilayotgan yutuqlar mamlakat ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotiga munosib hissa bo‘lib qo‘shilishi tabiiy.Ta’kidlash lozimki, ayrim ta’lim muassasalarida kafedralarning o‘quv va tashkiliy-uslubiy ishlariga ko‘proq diqqat qaratilib, ilmiy, ilmiy-amaliy faoliyatiga e’tiborsizlik bilan munosabatda bo‘lish hollari ko‘zga tashlanadi. Ko‘pincha kafedrada professor-o‘qituvchi salohiyatidan nooqilona foydalanish oqibatida ilmiy ishlarga, ijodga sarflanishi lozim bo‘lgan vaqt hissasi kamayib ketadi. Deyliq ba’zan mashg‘ulotga tayyorgarlik uchun sarflanishi lozim bo‘lgan vaqtga kafedradan tashqaridagi, kerak bo‘lsa, “bo‘sh vaqt” sifatida munosabatda bo‘lish holatlari ham yo‘q, emas. Oqibatda ilmiy va ilmiy- metodik ishlar professor- o‘qituvchining kunlik ish vaqtidan tashqariga “siqib chiqariladi”. Bu ishlar, o‘z navbatida, xodimning energiyani qayta tiklash vaqti “hudud”iga kirib boradi. CHunki professor-o‘qituvchidan “olib qo‘yilgan” vaqtning o‘rni boshqa ishlar uchun ajratilgan vaqt hisobidan bo‘lmasligining iloji yuk. Bu esa amaliyotda kafedraga faqat o‘quv va tashkiliy muassasa, kafedra a’zosiga esa shaxsiy yuklamasida belgilangan soatlarni ishxona(“sex”)da uzzukun bajaruvchi xodim sifatida qarash hollari ildiz otishiga olib keladi. Xolbuki, kafedra — amaliyot yoki hatto “amaliyot va fan” emas, balki “fan va amaliyot” yaxlitligidan iborat faoliyatga asoslangan muassasa. Bu profes- sor-o‘qituvchining ijodiy ishlarini amalga oshirish uchun sarflanadigan vaqti daxlsizligiga erishish, uning faoliyatini oqilona tashkil etish orqali ta’minlanadi."Transformator"mi yoki"generator"?Kafedraning maqomi va nufuzi ilmiy, ta’limiy, tarbiyaviy ishlarini qay tarzda tashkil etishiga bog‘liq. Bu kafedraning ijro chilik yoki tashabbuskorlik yo‘llaridan birini tanla shi bilan belgilanadi. Agar kafedra transfarmatorlik (ijrochilik) yo‘lini tanlasa, uning faoliyati o‘z izmida bo‘lmaydi, taraqqiyot yo‘nalishini o‘zi belgilash huquqini o‘zidan yuqori turuvchi mutasaddi muassasaga to‘la-to‘kis topshirib qo‘yadi, faqat u tomonidan yuklatiladigan vazifalarni bajarish bilan cheklanib qoladi. Masalan, rahbariyat o‘quv rejasidagi umumkasbiy fanlardan o‘quv-uslubiy majmualarni yaratish haqida ko‘rsatma beradi. “Transformator” kafedra ushbu ko‘rsatmani kutib yashaydi. Kafedrada ta’lim saviyasini oshirish, o‘quv ishlari samaradorligini ta’minlash uchun tegishli shart-sharoitni yaratish, kafedraning ta’lim salohiyatini yuksaltirish bo‘yicha ichki imkoniyatlarni ishga solish haqida bosh qotirmaydi. Deyliq ixtisoslik va tanlov fanlaridan ham, umumkasbiy fanlar uchun bo‘lgani kabi, o‘quv- uslubiy majmua yaratishni, ayniqsa, adabiyotlar bilan umumkasbiy fanlarga nisbatan kam ta’minlangan ushbu blok fanlari uchun bunday ta’lim vositalari hatto ko‘proq zarurligi haqida o‘ylamaydi. Bordi-yu, ular tashqi nazorat organlari tomonidan to‘satdan talab qilingan taqdirda ham, bunday ko‘rsatma berilmaganligini ro‘kach qilishdan nariga o‘tmaydi.Kafedraning mustaqil holda muammolarni aniklash, o‘z salohiyatini uning echimiga ongli tashabbus asosida yo‘naltirish mas’uliyatidan o‘zini o‘zi mahrum etib qo‘yishi, ko‘pincha, kafedradan yuqoridagi “transformatsion” tafak- kurga moyil rahbar uchun qulay bo‘ladi.Ijrochi kafedraga tafakkur va amaliyotdagi “transformatsion”lik xos. “Transformatsion” faoliyat cheklan- ganligi, dogmatikligi, konservativligi, an’analashgan aqidalarga muteligi bilan xarakterlanib, uning bu xususiyatlari tegishli muammolarning dolzarbligini to‘la ma’noda tushunib etishiga to‘siq bo‘ladi. Ergashuvchan (“transformatsion”) faoliyat sohibi ob’ektni taraqqiyotning mintaqaviy va global masalalari bilan yaxlitlikda idrok eta olmaydi, jamiyat va o‘rganish ob’ektining taraqqiyot tendensiyalarini anglab etmaydi, fanga doir dolzarb vazifalarni ijtimoiy taraqqiyot talablaridan kelib chiqib belgilashga ojizlik qiladi. Umuman olganda, “tranformatsion” tafakkur sohibi har doim etakchiga muhtoj bo‘ladi, jamiyat taraqqiyoti darajasidan orqada qolib, unga to‘sqinlik qila boshladi.Shuning unun Prezidentimiz Islom Karimov yangi - ozod va obod jamiyat barpo etish, unda erkin va farovon yashash muammolari xususida fikr yuritib, alohida ta’kidlaganlaridek “tafakkur ozod bo‘lmasa, ong va shuur tazyiqdan, qullikdan qutulmasa, inson tupa ozod bo‘lolmaydi”.To‘g‘ri, yukori boshqaruv organlari kursatmalarini bajarish - kafedraning majburiyati. Lekin bu bilan cheklanib qolmasdan, kursatmalarga ijodiy yondashish, kafedraning xususiyatidan kelib chiqqan holda munosabatda bulish, ularni amalga oshirishning qulay, samarali usul va vositalarini tanlash, zarur bulsa, seminar-treninglar, ilmiy-amaliy anjumanlar tashkil qilish kafedra faoliyatining tashabbuskorlik xususiyatiga ega ekanligini kursatadi. Albatta, bunday tashabbuslarning qo‘llab-quvvatlanishi ishlarni ijodiy tashkil etishni rivojlantiradi.Tafakkur va amaliyotdagi “transformatorlik”ka bir misol keltiramiz. Uzoq, yillar davomida respublika oliy ta’lim muassasalari o‘zbek tilshunosligi kafedralariga dialektologi- (xalq, shevalarini o‘rganish, sheva ma’lumotlarini to‘plash) amaliyot uchun ancha soat ajratib kelinganiga, lekin bajarilgan ishlar bo‘yicha aniq, hisobot, boshqacha aytganda, sarflangan vaqt va mablag‘ evaziga muayyan mahsulot talab kilinmaganligi bois, u ayrim kafedralarda har doim ham amaliy natija bermayotganligi bu kafedralar amalda “transformatorlik” bilan cheklanib qolganligini ko‘rsatadi. Holbuki, sheva materiallarini to‘plash izchil va aniq hisob-kitoblarga asoslangan, maqsadli dastur asosida olib borilganda edi, bugungi kunda jild-jild xalq, shevalari lug‘atlari, qomuslariga ega bo‘lishimiz mumkin edi. Shuningdek aksariyat fakultetlar rahbariyati ham bu masalaga tashabbus asosida munosabatda bo‘lmaydi. Oliy ta’lim muassasasi barcha fakultetlar uchun umumiy muammolar yuzasidan vazifalarni belgilagani kabi, fakul’tetda tegishli soha doirasidagi muammolar asosida vazifalar kutib o‘tirmasdan tegishli muammolarni aniqlashi, ularning echimiga doir ilg‘or fikrlarni o‘rtaga tashlashida namoyon bo‘ladi.Albatta, oliy ta’lim muassasalarida generativlikka asoslangan kafedralar ko‘plab topiladi. Faoliyatdagi tashabbuskorlikka doir bir misolni qarshi davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi hayotida ko‘rishimiz mumkin. Ma’lumki, o‘quvchilarning mustaqil izlanish salohiyati va ijodiy tafakkurini rivojpantirish darsliklar emas, balki ta’limning yordamchi o‘quv vositalari asosida amalga oshiriladi. Bu zamonaviy ona tili ta’limi DTSlarida ham alohida qayd etilgan. Uni ( his qilgan kafedra a’zolari ta’limning yordamchi vositalari sifatida amal qiladigan unga yaqin o‘quv lug‘at va qomuslarni talabalar yordamida tayyorlab, nashr ettirishdi. Dastlab mualliflarning o‘z hisobidan chop qilingan bu lug‘atlar Respublika ta’lim markazi tomonidan xorijiy ta’lim grantlari asosida qayta nashr etildi.Demak kafedra umumiy faoliyatining “transfor- matsion”lik xususiyatidan xoliligi o‘tmishdan g‘ururlanish, yon-atrofga olazarak bo‘lish odatidan qutulib, davr taqozo qilayotgan yangi tarixiy zaruratni idrok etishi, undan kelib chiqqan holda o‘rganish ob’ektiga munosabatda bo‘lishi, fan va ta’limning dolzarb vazifalariga mos zamona- viy metodika(metodologiya va metodlar) ni tanlash yoki ishlab chiqishi kabilarda ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa, kafedraning o‘z faoliyat va taraqqiyotini belgilaydigan ilmiy, ta’limiy konsepsiyasini ishlab chiqishida uning “generator”lik xususiyati yaqqol namoyon bo‘ladi.Ilmiy konsepsiyaDavr kafedra oldiga aniq talablar qo‘yadi va maqsadlarini belgilab beradi. Kafedraning rivoji davrning ilg‘or falsafiy ta’limotini, etakchi zamonaviy fan sohalari ning yutukdarini qay darajada anglashi bilan uzviy bog‘lanib ketadi. Har qanday kafedraning o‘rganish ob’ekti (masalan, o‘zbek tilshunosligi kafedrasi uchun o‘zbek tili) ko‘p qirrali bo‘lganligi sababli ijtimoiy taraqqiyot, davrning ilg‘or falsafiy ta’limoti kafedradan bu o‘rganish manbaining qaysi tomonlariga ko‘proq e’tibor qaratish lozimligini, o‘rganish ob’ektining mavjud qonuniyatlarini qanday metoologik asoslar va metodlar yordamida tadqiq qilish yo‘llarini belgilab beradi.Insoniyat taraqqiyotining har bir davri ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, falsafiy qonuniyat va holatlardan kelib chiqqan holda o‘sha davr ilmiy tafakkur darajasi hamda xususiyatlarini belgilaydi. Bu bevosita tafakkur mahsuli bo‘lgan fanlar va ularning rivojlanish tendensiyalarida o‘z ifodasini topadi. Ilmiy dunyoqarash, o‘rganish ob’ektiga doir muammolarni aniqlash, ularning echimiga munosabat bildirish, tanlangan tadqiq metodikasi masalalari kafedraning umumiy ilmiy tafakkur darajasi va xususiyati bilan bog‘liq. Bugungi kunda O‘zbekiston fani uchun xususan ijtimoiy fanlarning rivojida mamlakatimiz taraqqiyoti davomida tug‘ilayotgan ehtiyojlar, zaruriyat ijtimoiy buyurtma sifatida namoyon bo‘lmoqda. Bu ijtimoiy buyurtma mamlakatimizda ijtimoiy falsafity tafakkurni shakllantirmoqda.Kafedraning istiqbol rejasi uning konseptuallashgan faoliyatini o‘zida aks ettiradi. Konseptuallashgan faoliyat esa kafedraning ilmiy konsepsiyasiga asoslanadi. Ilmiy konsepsiya muayyan sohadagi davr ehtiyojlarini ifodalovchi ilmiy muammo echimiga oid qarash va prinsiplar sistemasi bo‘lib, bu muammo doirasidagi dalil va hodisalarni tushunish, anglash izohlash metodikasi yaxlitligini ifodalaydi. Konsepsiya mohiyatan birbutunlik ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Ilmiy konsepsiya, masalan, fanning bir bosqichi yakunlanib, yangi bosqichi shakllanishi busag‘asida vujudga kelishi mumkin. U fandagi ilmiy vorisiylikni namoyon etadi. Masalan, yangi asr bo‘sagasida o‘zbek substansial tilshunosligi til ko‘rilishidagi imkoniyat va voqelikni farqlash asosida til subtansiyasi - imkoniyatlarini ochish bosqichini yakunladi. Bu yakun esa, ushbu imkoniyatning voqelanishini, ya’ni imkoniyatning voqelikka aylanishini tekshirish ibtidosi sifatida namoyonbo‘li. Vokelanish har doim pragmatik omillar asosida kechadi. Demaq tilshu-noslik substansiallikdan pragmatiklikka o‘tar ekan, o‘rganish ob’ektining ushbu holatdagi tadqiqi dolzarblashib, tadqiq maqsadini belgilash, metodikasini tayinlash, kutilayotgan natijalarni faraz qilish zarurati tug‘ildi. Bu zaruratni, fikrimizcha, UzMU o‘zbek tilshunosligi kafedrasi olimlari o‘z vaqtida anglab etdi. Ular o‘zbek tilining yaxlit butunlik sifatidagi substansial-pragmatik tadqiqi konsepsiyasini ishlab chikdilar va kafedraning rivojlanish istiqbollari belgilab olindi.Ilmiy konsepsiya kafedraning mohiyatini o‘zida aks ettirib, uning mavjudlik, faoliyat ko‘rsatish hamda e’tirof etilish shartlaridan biri. Umuman olganda, kafedra “o‘zligi” uning ilmiy va ta’limiy faoliyatidagi muammolardan kelib chiqadigan istiqbolli faoliyat konsepsiyasida namoyon bo‘ladi.Beminnat yordamchiO‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida alohida ta’kidlaganidek, fan, shaxs va amaliyot uyg‘unligi ijtimoiy taraqqiyotning prinsiplaridan biri. SHu ma’noda talaba o‘zlashtirayotgan bilimlarni uning kompetensiyasiga aylantirish - kafedraning ustuvor vazifalaridan.Kafedra talabaga o‘zining eng yaqin yordamchisi sifatida yondashishi, reja- dagi mustaqil ish, referat, kurs ishi, bitiruv-malakaviy ishi yoki magistrlik dissertatsiyasi kafedra istiqbolli ilmiy konsepsiyasi doirasida bulishi kat- ta ahamiyatga ega. Buning uchun mustaqil ishlarga ajratilayotgan soatlardan unumli foydalanish, unga kafedraning to‘la ma’nodagi boyligi sifatida qarash madaniyatini yuksaltirish zarur.Talaba kafedraning istiqbolli ilmiy konsepsiyasida aks etgan uch bosqich- li “fundamental tadqiqotlar innovatsion tadqiqotlar amaliy tadqiqotlarning uchinchi bosqichi buyicha faoliyat ko‘rsatishi maqsadga muvofiq. U kafedraning ilmiy tadqiqotlari laboratoriyasi eksperi- mentatori maqomiga ko‘tarilmog‘i lozim. Masalan, talaba tomonidan mustaqil holda bajarilishi ko‘zda tutilgan kurs ishi talaba egallagan bilim va ko‘nik- mani amaliyotda sinash, nazariy tayyorgarlik asosida amaliy ishlarni bajarish malakasini oshirish maqsadida rejalashtirilgan. Filologiya sohasida uzoq yillar davomida kurs ishlari mavzulari asosan dars jarayoni o‘tilgan nazariy mavzulari qayta bayon qilish shaklida rejalashtirib kelindi. Oqibatda ko‘plab kurs ishlari ta’yyor nazariy ma’lumotlarning qayta tavsifidan iborat bo‘lishi an’ana tusini oldi. Bu esa talabada mustaqil izlanish yaratuvchanlik faoliyatining passivlashib ketishiga o‘zinining ko‘chirmakashlikka o‘rganib qolishiga olib keladi. Umuman ma’lum darajada talabalarning yosh idroki va tafakkur kuchi faqat reproduktiv xususiyatli bo‘lib qoladi.Mustaqil ish va ijodiy fikrlash salohiyati ta’lim oluvchi professonal kompetensiyasi asosida yuzaga chiqadi. SHuning uchun talabani mahsulot yaratishga undovchi ularning bu boradagi ko‘nikmalarini rivojlantiruvchi faolit turi bilan shug‘ullanishini ta’minlaydigan amaliy ishlari rejalashtirish har bir talabaning bajargan amaliy tadqiqoti kafedra ilmiy konsepsiyasining bir zarrasi bo‘lishishiga erishish zarur. Buning uchun talaba bajarishi zarur amaliy ishlarning kamida 5 yillik dasturi ishlab chiqarilishi va u davomiylik uzviylik, uzluksizlik takroriylikdan xolilik prinsiplari asosida bo‘lmog‘i lozim. Ya’ni birinchi yilda bajarilgan ish ikkinchi yilda boshqa talabalar tomonidan yangi bosqichda davom ettirilishi, ikkinchi yilda bajarilgan ishlar, uchinchi yil topshiriqlari uchun material bo‘lib xizmat qilishi kerak. Bu albatta kafedra mudiri kurs ishlariga rahbar professor o‘qituvchi zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi. Har bir bosqichli kurs ishlari uchun kafedra umumiy rejasidan kelib chiqqan holda individual rejalar sistemasini shakllantirish ishlarning bajarilishini monitoring qilishning qulay va tezkor usullari ishlab chiqish zarur. Kurs ishlarini taqdim etish ham reja, faoliyat yoqlash uzviy yaxlitligini yakuniy bosqichi sifatida ani q mezonlar asosida natijalarni baholashning maqbul shakl, usul va vositalari uyg‘unligida tashkil etiladi. Masalan o‘zbek tilshunosligi kafedrasi 5 yilga mo‘ljallangan kurs ishlari mavzularini ta’limning muayyan bo‘g‘ini (maktabgacha ta’lim, boshlang‘ich sinf, o‘rta umumiy ta’lim, urta maxsus kasb hunar ta’limi uchun bror o‘quv lug‘atini yaratish doirasida kuyidagicha rejalashtirilishi mumkin:1-bosqich. So‘z tanlash bundan talabalarga tegishli lug‘at uchun harflar asosida asosida so‘z tanlash topshirig‘i kurs ishi sifatida beriladi. Talabalar sonidan kelib chiqqan holda harflar teng taqsimlanadi (bir harf bir necha talabaga bo‘lib beriligi ham mumkin.) Talaba o‘zi to‘plagan so‘zlarini nega tanlaganini berilgan topshiriq mezonlaridan kelib chiqqan xolda asoslaydi.2-bosqich. So‘zlarga misol tanlash. Talaba so‘zlarga ko‘rsatilgan manbalar asosida tegishli misollar tanlaydi va kartochkalarga yozadi. Misollarning elektron variantini tayyorlaydi.3-bosiqch. Berilgan misollarni guruhlarga ajratish va har bir guruhga tegishli umumiy belgilarni aniqlash.4-bosiqch. Ma’nolarni izohlash. Talabaga lug‘at qaysi ta’lim bo‘g‘ini uchun mo‘ljallanayotgan bo‘lsa, shunga mos izoh yaratish bo‘yicha tegishli metodik ko‘rsatmalar beriladi.5-bosqich. Lug‘at maqolalarini tayyorlash va tahrir qilish.Shu asosda talabalarning ijodiy mehnati va ilmiy rahbarning metodik ko‘ratmalari asosida muayyan bir o‘quv lug‘ati yaratiladi. Agar universitetlardagi tegishli kafedrada shunday tipdagi o‘quv lug‘atlari yaratilsa, demak 5 yilda taxminan 10 ga yaqin o‘quv lug‘ati dunyoga keladi. Shu tariqa kurs ishlari uchun ajratilgan soatlar amaliy samara beradi. Albatta, bundan tayanch oliy ta’lim muassasasi turdosh kafedrasi zimmasida bu amaliy tadqiqotlarni muvofiqlashtirish vazifasi turadi. Ta’kidlash lozimki, ko‘pincha lug‘atlarni tayyorlash haqida gap ketganda mablag‘ masalasi muammo bo‘ladi. Lekin bitta kurs ishi uchun kafedraga 3 akademik soat miqdorida yuklama berilishi, u 100 talaba uchun 300 akademik soatni tashkil etishi bu vaqtdan oqilona va maqsadli foydalanish mumkinligini e’tiborga olish lozim.Talaba mustaqil holda bajaradigan boshqa o‘quv va ilmiy ishlar haqida ham shunday deyish mumkin.Bebaho xazinaIqtidorli yoshlar – kelajak poydevori. Ularni tanlash, faoliyati va tafakkur kuchini maqsadli yo‘naltirish mamlakatimiz ta’lim siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri. Iqtidorli yoshlar faoliyatini istiqbolli ilmiy – amaliy rejalar bilan muvofiqlashtirish kafedradan katta mas’uliyat va izlanishni talab qiladi.Holbuki, iqtidorlideganda shaxsning intellektual qobiliyati nazarda tutiladi. Intellekt shaxsning aqliy salohiyati bo‘lib, borliqni ongda aks ettirish, unga shaxsiy munosabat bildirish, fikrlash, ijtimoiy tajribalarni anglash xususiyatlarini o‘z ichiga oladi. Masalan, shaxsning biror sohadagi muammoli masalalarni idrok etishi, uning sabablari va echimi doirasida shaxsiy qarorga kelishi, yuz beradigan hodisalarni faraz qilish layoqati iqtidor darajasini ko‘tsatadi. Iqtidor tug‘ma iste’dod, miya imkoniyati) rivojlanishi tashqi omil faoliyatni to‘g‘ri yo‘naltirish, tegishlishart – sharoitlarga bog‘liq. Iqtidorning asosiy xususiyatidan biri – uning mantiqiy tafakkur ustunligi asosida ixtisoslashganligi. Masalan, amaliyotda badiiy ijodga iqtidorli talabada lingivistik qiziqishlar sust bo‘lishi kuzatiladi. Aniq fanlarga ixtisoslashgan intellekt ijtimoiy fanlarga kelganda muayyan darajada oqsaydi. Demak, iqtidor va qiziqishni farqlash lozim. Umuman olganda iqtidorni uchburchak burchagida qiyoslash mumkin. Bu burchakning kattalashuvi, o‘z – o‘zidan, boshqa burchaklarning kichrayishi evaziga yuz beradi. Demak, iqtidorli talabadan barcha fanlarni a’lo baholarga o‘zlashtirishini talab qilish ham ma’lum ma’noda to‘g‘ri emas.Iqtidor maxsus testlar yordamida aniqlanishi ma’lum. Aqliy iqtidorni aniqlash g‘oyasi 1903 yili franuz psixologiyasi A.Bino tomonidan ishlab chiqilgan, unda har bir kishi yoshi uchun u erishilgan bilim va mahorat darajasi 1000 ga teng deb olingan. Bu ko‘rsatkichdan ortiq yoki kam miqdor aqlning biror bir darajadagi rivojlanishi yoki orqada qolishi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Kafedrada ana shunday testlar yordamida talabaning sohaga doir iqtidor darajasini (IQ-inglizcha intellectual quotet) aniqlash va uni ishga solish faoliyatini yo‘naltirish uchun shart – sharoitni vujudga keltirish zarur. Kafedrada iqtidorli talabani shunchaki “a’lochi” dan farqlashi, noan’anaviy fikrlaydiganlarga alohida e’tibor qaratish lozim. Zero, mamlakatimiz taraqqiyotining bardavomligini iqtidorli, iste’dodli yoshlarimiz ta’minlaydi.
