Til jamiyatda paydo bo‘lganidan boshlab ijtimoiy xarakterga ega. Chunki til kishilar jamoasida ijtimoiy mehnat jarayonida yuzaga kelgan bo‘lib, o‘zaro aloqa bog‘lash, fikr almashishga xizmat qiladi. Til faqat jamiyatda, odamlar o‘rtasidagina mavjud bo‘lgan ijtimoiy quroldir. Tilning taqdiri jamiyat taqdiri bilan bog‘langan. Jamiyat yo‘q ekan, til ham bo‘lmaydi. Juda katta shov-shuvga sabab bo‘lgan Tarzan haqidagi «Mutlaq hukmronlik» filmini eslaylik. Kema halokatidan so‘ng angliyalik er-xotin omon qoladi va o‘zlarini yovvoyi junglida ko‘radi. Kunlar o‘tib ular farzand ko‘rishadi. Bola hali chaqaloq ekan, ona kasallanib vafot etadi, ota esa maymunlar hujumidan halok bo‘ladi. Chaqaloqni maymunlar o‘zlari bilan olib ketadi va bola maymunlar orasida, maymunlar uyasida balog‘atga yetadi. Uning harakati maymuniy, yemishi maymuniy, dardu qayg‘usi maymuniy, «tili» maymuniy.., insoniy nutq va harakat unga tamoman begona bo‘ladi. Hatto insonlar orasiga qaytib, to‘rt-besh inglizcha so‘zni o‘rganganidan keyin ham bu «yot» muhitga u aslo ko‘nika olmaydi, yana jungliga qochib ketadi. Ammo tilning vazifasi va mohiyatini uning eng muhim aloqa vositasi bo‘lgan ijtimoiy hodisa ekanligi bilan cheklab qo‘yish ham jo‘n bo‘lar edi, chunki tilning aloqa vositasi sifatidagi ijtimoiy mohiyati uning juda ko‘plab vazifalaridan faqat bittasidir. Ayni paytda har bir tilda shu til egasi bo‘lgan millatning sa’jiyasi, ruhiyati aks etadi. Shuning uchun ham bolaning tili ona tilida chiqib, ona tilida kamol topgandagina uning shuurida tom ma’nodagi milliy ruh barqaror bo‘ladi. Millat saodati yo‘lida jon fido etgan A.Fitrat «Rahbari najot» asarida shunday yozgan edi: «Suv qaysi rangdagi idishda bo‘lsa, o‘sha rangda tovlangani kabi bolalar ham qanday muhitda bo‘lsalar, o‘sha muhitning har qanday odat va axloqini qabul qiladilar». Chindan ham ona tili bilan birga insonda o‘zbekona milliy ruh, milliy muomala madaniyati, milliy ong, qisqasi, milliy o‘zlik shakllanadi.Bola esa tarbiyani oilada oladi. Oila rahbari va a’zolari bolada o‘z milliy tiliga hurmat, e’tibor va e’tiqodni shakllantirmas ekan, millatning gullab-yashnashi u yoqda tursin, uning yashashi xavf ostida qoladi. Jamiyat ham katta oila va bu oilaning yetakchi kuchlaridan biri bo‘lgan korxona va idora rahbarlarining o‘zlari toki ona tillariga hurmat va e’tiborda bo‘lishmas ekan, u oilaning kelajagi shubha ostida bo‘ladi. Chunki O‘zbekistonda yashayotgan, faoliyat ko‘rsatayotgan har bir xodimning tiliga bo‘lgan hurmati, avvalo, millatiga bo‘lgan hurmatidir. Shu ma’noda adliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan davlat tilida ish yuritishni ta’minlamaganlik uchun mansabdor shaxslarga javobgarlik belgilashni nazarda tutuvchi qonun loyihasining e’lon qilinishi, garchi kech bo‘lsa ham, o‘rinli, muhim va oqilona yo‘ldir. Ko‘plab mualliflar haqli ta’kidlab o‘tganidek, mustaqillikning dastlabki yillarida bu borada qisqa vaqt ichida anchagina yutuqlarga erishilgan edi, lekin nimagadir keyin bu muammoni hal etishdagi izchillik buzildi, masalaga sovuqqonlik bilan munosabatda bo‘lindi. Lekin xalqimizda: “Hechdan ko‘ra kech” degan maqol bor. Shundoq ham biz juda ko‘p narsani yo‘qotdik.O‘zbek ziyolilari o‘z ona tillarida yozish, ma’ruza qilishni eslaridan chiqara yozgan; shaharlarda rus sinflarida o‘qiyotgan o‘zbek ziyolilarining bolalari o‘zbek sinflarida o‘qiyotgan bolalar sonidan 2–3 baravar ko‘p bo‘lgan; hujjatida o‘zbek deb yozilgan yuksak mansab va ilmiy daraja sohibi sanalgan shaxsning ona tilida ariza yozib kelgan arzgo‘yga yoki katta bir yig‘inda o‘zbek tilida berilgan savolga: «Men o‘zbek tilini bilmayman», deb javob berishi oddiy holga aylanib qolgan sobiq sovet tuzumi davrida ham til masalasi ko‘plab yozuvchi va shoirlarimizning jonkuyarlik bilan yozgan maqola va chiqishlariga turtki bo‘lgan edi. Fojiani o‘z vaqtida to‘g‘ri ilg‘agan fidoyi yozuvchimiz A.Qahhor jonkuyarlik bilan quyidagilarni yozgan edi:“1. Ko‘pgina oilalarda bolalar o‘z ona tilisini mutlaqo bilmaydi! Bu ota-onani zarracha ham tashvishga solmaydi.Ba’zi odamlar shuni internasionalizm deyishadi. Buning nimasi internasionalizm?..O‘zbekistonda “millatim o‘zbegu ona tilim rus tili” deb yozadigan bir necha ming chala bor emish! Agar shu gap rost bo‘lsa, demak, O‘zbekistonda falon ming o‘zbek o‘z ona tilisini yo‘qotibdi, degan so‘z! Nainki bu maqtanadigan gap bo‘lsa!” Tarixda o‘tgan buyuk siymolarning deyarli hammasi o‘z ona tilisi ustiga o‘z zamonasining boy, madaniy tillaridan biri yoki bir nechtasini yaxshi bilgan. Navoiy forscha g‘azallar, Lermontov fransuzcha she’rlar, Ibn Sino arab tilida ilmiy asarlar yozgan. Biz uchun o‘shandoq til rus tilidir. Biz uchun rus tili ona ko‘kragiday: bizning yashashimizu, o‘sishimiz uchun bu til bizning ikkinchi ona tilimizdir...Rus tilini ikkinchi ona tilimiz deyish uchun o‘z tilimizni bilishimiz kerak!” (A.Qahhor. “Rus tilini ona tilimiz deyishimiz uchun avval o‘z tilimizni bilishimiz kerak!” maqolasidan.)O‘sha paytdagi chiqishlaridan birida akademik B.Nazarov kuyunchaklik bilan quyidagilarni qayd qilgan edi: «Ko‘pincha oliy o‘quv yurtlarida, hattoki bo‘lajak o‘zbek aktyorlari, san’atkorlari va yuqori malakali madaniyat xodimlari saboq oladigan Teatr va rassomlik san’ati hamda Madaniyat institutlarida ham o‘zbek tili kafedrasi tugatilishini qanday baholash mumkin?! Nima sababdan hech qanday amaliy ahamiyati yo‘q chet tillarga ko‘plab soatlar ajratilgan holda (xorijda o‘zbek tiliga katta qiziqish uyg‘ongan bir paytda) milliy madaniyatimiz va adabiyotimizning ko‘zgusi, asosi bo‘lgan o‘zbek tilimiz yuqoridagi oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilmaydi?! Bunday kechirib bo‘lmas xatoni tuzatish vaqti yetdi. O‘zbekistondagi hamma oliy o‘quv yurtlarida o‘zbek tili kafedrasini tiklash zarur».O‘tmishga bunday sayohat, yaqin o‘tgan tarixga bir nazar bugunimiz ne’matlarining qadriga yetish, ularni ardoqlash va asrash uchun benihoyat zarurdir. Hozirgi o‘zbek tili o‘zbek millatining tili, o‘zbek milliy madaniyati, o‘zbek milliy ma’naviyatining ko‘zgusidir.O‘zbek tili milliy mafkuraning muhim tarkibiy qismlaridan biri sifatida butun davlat va jamiyat diqqat-e’tiborida ekan, biz bundan faqat va faqat quvonishimiz, g‘ururlanishimiz lozim. Bugun ko‘cha-kuyda, ishxonalarda hatto amerikalik, londonlik, yapon va koreyslarning o‘zbekcha gapirishlari guvohi bo‘lmoqdamiz. Hozirgi kunda bu hayratlanarli ish emas. O‘zbek tili o‘zbek millatining, O‘zbekiston ma’naviyatining tarkibiy qismiga aylangan. Bu esa millatimiz, milliy ma’naviyatimiz va qadriyatlarimiz, jumladan, tilimizning yangi taraqqiyot bosqichidir.Hozirda o‘zbek tilida elektronika, kibernetika, informatika va hisoblash matematikasi bo‘yicha, tibbiyot, kimyo, yadro fizikasiga oid o‘nlab o‘quv qo‘llanmalari, darslik va ma’lumotnomalar nashr etilmoqda. Demak, o‘zbek tilida mana shu sohalarda ilmiy nutq shakllanmoqda va rivojlanmoqda. Vaholanki, yaqin-yaqingacha bu sohalar bo‘yicha o‘zbek tilida yozish qiyin deb hisoblanar edi. Ushbu nuqtada XV asr ayrim ijodkorlarining «turkiy til qo‘pol», «turkiy til kambag‘al» deya fors tilida ijod qilganlarini eslasak, yaxshi bo‘lardi. Mir A.Navoiy bunday adiblarga «...yilonlar neshi nashtaridin tab’ ahli xiradmandlari bu maxzandin bahra topmay o‘tupturlar: va ko‘ngulga andoq evruldikim, go‘yo bu tikanlar sarzanishi zararidin nazm xayli guldastamandlari bu gulshandin bazm tuzguvchi gul iliklay olmay yo‘l tutupturlar», deya baho beradi. Ya’ni ijodkorlar «turkiy til xazinasi og‘zida turgan ajdarhodan, turkiy til gulzorini qurshab olgan tikan va changalzordan qo‘rqib, bu xazina durlaridan bebahra qolganlar va gulzor gullaridan guldasta tuza olmaganlar», deya uqtirib o‘tadi. Bunda ayb tilda emas, balki til siyosatida va nutq sohibining iqtidoridadir. Shu sababli A.Qahhor oliy o‘quv yurti bitiruvchilari bilan bo‘lgan uchrashuvida aytgan edi: «Mening sizlarga aytadigan eng zarur gapim shuki, sizlar joylarga chet tillar bilan birga, balki birinchi navbatda o‘z ona tilimizga – o‘zbek tiliga cheksiz muhabbat tuyg‘usini olib boringlar! O‘zbek tili g‘oyat boy, nihoyatda chiroyli, har qanday fikru tuyg‘uni ifoda qilishga qodir ekanini amalda ko‘rsatinglar; qayerda va qanday sharoitda ishlamanglar, til, madaniyatimizning mash’ali bo‘linglar! Men bu gapni tilimizning boyligiga daxl qiladigan, husn-latofatini buzadigan, tilimizni tahqir qilishga qaratilgan qiliqlarga barham berish maqsadidagina aytayotganim yo‘q. Bu gapning faqat tilimizgagina emas, davlatimizga, tuzumimizga ham aloqasi bor”.!”(A.Qahhor. “Rus tilini ona tilimiz deyishimiz uchun avval o‘z tilimizni bilishimiz kerak!” maqolasidan).Milliy til millatning ruhidir. Milliy tilda fikr yuritish, fikrlash milliy tafakkurni yuzaga keltiradi. Milliy tafakkur milliy g‘oyani shakllantiradi. Milliy g‘oyalar tizimi esa xalq birdamligining eng zarur omilidir. Shuning uchun milliy tilimiz milliy nutqimiz, milliy ma’naviyatimiz va mafkuramizning tarkibiy qismi sifatida yuksalib borishi lozim. Har qaysi millat mavjudligining, rivojlanayotganligining asosiy belgisi bo‘lib faqatgina bir til xizmat qiladi, bu ham bo‘lsa so‘zlovchining o‘z ona tilisidir. Xalqlarning o‘z madaniyatini bir tilda rivojlantirishga intilishi tabiiy hol bo‘lib, har bir madaniyatni faqat milliy til asosida erkin, mustaqil va tez sur’atlar bilan gullab-yashnatish mumkin – natijada o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan mustaqil haqiqiy milliy madaniyatli xalq jahon miqyosida juda katta obro‘ga ega bo‘ladi.Bibish Jo‘rayeva, BuxDU o‘zbek tilshunosligi kafedrasi dosenti, f.f.d.
