Ta‘lim tizimidagi islohotni quyi bo‘g‘indan boshlash maqsadga muvofiqmi yoxud yuqoridan, degan savol barchani o‘ylantiradi, albatta. Nazarimizda, dastavval oliy ta‘lim dasturlarini qayta ko‘rib chiqish va bo‘lajak mutaxassislarga e‘tibor qaratish zarur. Shu nuqtai nazardan, oliy ta‘lim muassasalarining maktabgacha tarbiya va boshlang‘ich ta‘lim yo‘nalishida mutaxassislik fanlari qatorida o‘qitiladigan ona tili va adabiyot fani dasturi jiddiy tahrirni talab qiladi. Avvalo, bu ikkita mustaqil fanning sun‘iy ravishda qo‘shilib o‘tilishi qator yillardan buyon talay muammolarga sabab bo‘lmoqda. Masalan, boshlang‘ich ta‘lim va sport-tarbiyaviy ish ta‘lim yo‘nalishining 1-kurs talabalari uchun tuzilgan to‘rt yillik ishchi o‘quv rejasida umumkasbiy fanlar qatori ona tili va adabiyotga 712 soat (190 soat ma‘ruza, 228 soat amaliy mashg‘ulot (bu 2—4-kurslar o‘quv rejasida ham bir xil), 294 soat mustaqil ta‘lim ajratilgan. Bu ko‘rsatkich maktabgacha ta‘lim-tarbiya yo‘nalishida ham 200 soatdan oshadi. Ona tili va adabiyot fani yetti semestrda o‘qitishga mo‘ljallangan bo‘lsa-da, uning faqat bittasida adabiyot fani(bolalar adabiyoti)ni o‘tish rejalashtirilib (bu 36—40 soatni tashkil qiladi), qolgan oltitasida faqat ona tili fani o‘qitiladi.Albatta, ikkala fan ham birdek muhim bo‘lib, uzoq asrlik boy tarixga ega, ilmiy-nazariy yutuqlari behisob. Ularni puxta o‘rganish orqali yosh avlod idroki, ma‘naviyati, so‘z boyligi, tamaddun va taraqqiyot haqidagi qarashlari shakllanadi. Ammo ularning mohiyati, mazmun-mundarijasi, ob‘ekti bir-biridan farqlanishini bilaturib, bir fan doirasida o‘rganish maqsadga muvofiq emas. Shu bois milliy adabiyotimiz va ona tilimiz oliy o‘quv yurtlarida mustaqil fan sifatida ajratilib, hajmi o‘quv jarayoni bo‘yicha teng taqsimlanishi fanga oid o‘quv qo‘llanma va darsliklar yaratish, innovatsion loyihalar ustida ishlash imkoniyatini kengaytiradi.Hozirgi holatda ayrim oliy o‘quv yurtlarida ona tili va adabiyot fani taqsimotining har xilligi mutaxassislarning yagona dastur asosida ilmiy-ijodiy ish olib borishiga to‘sqinlik qilmoqda. Chunki barcha tilshunos olimlarning ham adabiyotni mukammal egallash imkoniyati bo‘lmaganidek, ayrim adabiyotshunoslar fanning ona tili qismida ikkilanadi. Bundan tashqari, adabiyot fanining o‘zi ham “Adabiyot nazariyasi”, “Adabiyot tarixi”, “Mumtoz adabiyot”, “Milliy uyg‘onish davri adabiyoti”, “XX asr adabiyoti”, “Hozirgi adabiy jarayon” singari alohida nomlar bilan tarmoqlanadi.Maktabgacha va boshlang‘ich ta‘lim yo‘nalishlarida umumadabiyotning tarkibiy qismi bo‘lgan bolalar adabiyoti o‘qitilishi rejalashtirilgan ekan, fan dasturiga ham ushbu fan albatta kiritilishi lozim. Zero, bolalar bilan ishlaydigan pedagogni tayyorlashda bu fandan voz kechib bo‘lmaydi.Maktabgacha ta‘lim muassasalarining bo‘lg‘usi tarbiyachilari hamda boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari oliy o‘quv yurtida bu fanni puxta o‘rganmas ekan, kichkintoylarni savodga o‘rgatish yoxud boshlang‘ich sinf “O‘qish kitob”laridagi badiiy ijod namunalarini keng tahlil qilish malakasini qanday egallaydi? Bolalar adabiyotining muhim qismi sifatida xalq og‘zaki ijodi, chet el bolalar adabiyoti, ifodali o‘qish, adabiy tur va janrlar haqida tushuncha beradigan tanlov fanlarga ham ehtiyoj katta. Uzluksiz ta‘limning boshqa bosqichlaridan farqli o‘laroq, boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslarida o‘quvchilarning o‘qish malakasini shakllantirish, asar matni ustida ishlash ta‘limning didaktik maqsadi hisoblanadi. Shunga ko‘ra, o‘qish darslarining yetakchi xususiyati o‘quvchilar savodxonligini ta‘minlash bilan birga, badiiy adabiyot olamiga olib kirish, yuksak axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga asoslangan. O‘qish fani bo‘yicha davlat ta‘lim standartlarida hikoya, ertak, maqol, topishmoq, doston, tez aytish, she‘r, latifa, lof kabi janrlar namunasini o‘qitish; o‘zbek va xorijlik bolalar yozuvchilari asarlarini o‘qish; yozuvchilar va ular asarlari haqida to‘laroq tushuncha hosil qilish; badiiy asarlar sharhi, ifodali o‘qish; asar mazmuni va voqealari o‘rtasidagi bog‘lanishni, qahramonlar fe‘l-atvorini aniqlash, qiyosiy tavsiflash; badiiy asarlarni estetik tahlil qilish; nasriy asar mazmunini to‘liq, qisqartirib, shaxsini o‘zgartirib hikoya qilish; badiiy asarlarni o‘zaro qiyoslab, tegishli xulosalar chiqarish kabilar alohida ta‘kidlab ko‘rsatilgani ham bejiz emas.Bundan tashqari, 1—4-sinf o‘quvchilari 540 soatdan ziyodroq o‘qish darslarida o‘zbek va jahon bolalar adabiyoti, xalq og‘zaki ijodi namunalari bilan tanishadi. Adabiy janrlarni kuzatib, ifodali o‘qish ko‘nikmasiga ega bo‘ladi. Demak, bu malakani bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi, avvalo, o‘zi egallamog‘i lozim. Shu ma‘noda, adabiyot darslari uzviyligini boshlang‘ich sinflar “O‘qish kitob”lari belgilaydi, o‘quvchilar hikoya va qissa namunalarini mutolaa qilish, she‘rlarni ifodali aytish bilan birga, uning mazmunini teran idrok etishi bundagi zarur jarayondir.Binobarin, boshlang‘ich ta‘lim yo‘nalishidagi ixtisosliklarda fanning uzviyligini ta‘minlovchi “Ifodali o‘qish” va “Adabiyot qoidalari” (1-kurs), “Xalq og‘zaki ijodi va bolalar kitobxonligi” (2-kurs), “O‘zbek bolalar adabiyoti” (3-kurs), “Jahon bolalar adabiyoti” (4-kurs) qismlarini mukammal o‘rganish orqali ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin. Ayni paytdagi dasturlarda adabiyot fanining bu muhim qismlari nazardan chetda qolgani sababli, bakalavr diplomini qo‘lga olayotgan bo‘lg‘usi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining she‘riy, nasriy yoxud dramatik asarlarni ifodali o‘qiy olishi, adabiy janrlar, shuningdek, jahon bolalar adabiyoti namunalarini tushunish, tahlil qilish darajasini qoniqarli deb bo‘lmaydi.“O‘qish kitob”larining mualliflari mumtoz bolalar asarlari bilan birga hozirgi adabiy jarayonning faol ijodkorlari, shuningdek, jahon adabiyotining mashhur asarlari namunalarini e‘tiborga olishlari muhim. Zero, boshlang‘ich sinflardayoq bolalar kitobxonligini yuksak saviyaga ko‘tarish uchun, avvalo, ularning bo‘lg‘usi muallimlarining aynan oliy o‘quv yurtlarida mutaxassislik kasblarini egallash jarayonida badiiy asar mohiyatini to‘g‘ri ilg‘ashiga, adabiy janrlarni idrok eta bilish malakasini shakllantirishga e‘tibor qaratish shart.Talaba badiiy adabiyotga taalluqli fanlarni uzluksizlik asosida teran o‘rganmas, oliy o‘quv yurtida o‘qish fani metodikasini puxta o‘zlashtirmas ekan, yosh avlod adabiyot bo‘stonining tilsimlariga oshno bo‘lishi, qalbi bolalikdanoq insoniy ezguliklar bilan to‘lib-toshishiga erishish amrimahol.Ya‘ni, fan dasturida to‘g‘ri ta‘kidlanganidek, talaba bolalar adabiyoti namunalari bilan tanishmasa, yozma adabiyot va folьklor munosabatlarini tushunib yetmasa, adabiyotimizdagi an‘anaviylikni bilolmaydi.O‘tgan asr boshlaridayoq adabiyotni o‘qitish masalasiga alohida diqqat zarurligini anglagan ulkan shoir va ma‘rifatparvar Abdulhamid Cho‘lpon: “Adabiyot yashasa — millat yashar!” degan umumbashariy shiorni ko‘targan edi. Bu haqiqat bir asrdan ortiq muddat mobaynida sinovdan o‘tdi. Demak, badiiy adabiyot bilan tanishuv boshlanmasi va umumkitobxonlik ostonasi bo‘lgan “Bolalar adabiyoti” fanini mutaxassislik ta‘lim yo‘nalishlarida tiklash asosiy muammo bo‘lib, o‘zbek va jahon bolalar adabiyoti hamda folьklori, uning tarixiy-tadrijiy taraqqiyoti hamda yangi tamoyillarini izchil o‘rganish ertangi kun tarbiyachilari uchun birinchi darajali vazifadir.Rahmatulla BARAKAYEV,O‘z FA O‘zbek tili, adabiyoti va folьklori instituti bo‘lim mudiri, filologiya fanlari nomzodiBashorat JAMILOVA,Buxoro davlat universiteti dotsenti, filologiya fanlari nomzodi
