"Osmonda nur yog'ilsa, u o'z nurini Buxorodan olarkan" - deydi mashoyixlardan biri. Buxoro, ko'hana va hamisha navqiron shaharga olloh nazari tushgan joy deb ta'riflasak joiz bo'ladi. Zerokim, Buxoro so'zining lug'aviy ma'nosi ham arab tilidan "Tangi jamoli" kabi ma'noni anglatadi. Sharif shaharning nomi kabi o'tmishi ham qiziqarli va noyobdir. Buxoro o'tmishi davomida ko'plab bosqinlar, jabr-zulm va g'alayonlarni duch keldi. Uning aholisi o'zining sabri, matonati va kuchi bilan har qanday jaholatga qarshi kurashdi. Ayrim payt u yengildi, ayrim paytlarda olov girdobiga yondi. Lekin, u hech qachon o'z tarixini, madaniyatini, ma'rifatini yoddan chiqarmadi va o'z qahramonlarini ham qalb qo'rida saqladi. Darhaqiqat, Turk xoqonligi hukm surgan o'sha kezlarda oddiy xalq manfaati yo'lida shahidlarcha jon bergan Abruy ham shunday qahramonlardan biridir. Abruy - asl ismi To'ramon bo'lgan bu shaxs, turk manbalarida Ala va xitoy manbalarida Abo (katta ma'nosida) nomlari bilan mashhur bo'lgan. Ba'zi tarixchilarning fikricha Abruy turk xoqoni Mug'on (Muqon) bilan Sug'd kanizagidan tug'ilgan shahzoda bo'lgan. To'ramonning xoqonlikda unvoni Abo xoqon (fors. Abruy) bo'lgan. O'rta asrlar tarixchisi, "Tahqiq ul viloyat" ("Buxoro tarixi") asri muallifi Abu Bakr Narshaxiy yozganidek, o'sha davrlarda Buxoro bo'lmagan Nur, Xarqonrud, Vardona, Tarovcha, Safna, Isvona kabi qishloqlar mavjud bo'lgan. Lekin, bu qishloqlar orasida keyinchalik Buxoro shahriga asos solinishi asos bo'lgan, ya'nikim podshoh qurdirgan qishloq Boykand (Poykand) Buxoro tarixidagi ilk shahar ko'rinishidagi qishloq bo'lgan. Narshaxiyni aytishicha bu joy "Qal'ayi Dabusiy" deb atalgan. Ushbu shaharning ilk hukmdori ham Abruy bo'ldi. Abruy hokimiyatga kelgan tarixiy sharoitga to'xtalsak, VI asrning 80-yillari oxirida Turon zamindagi buyuk imperiya Turk xoqonligi ikki davlatga ajraldi. Ko'pgina taxt davogarlari singari Abruyda ham Sharqiy xoqonlikda o'z hukmronligini o'rnatishga urinadi. Qator muvaffaqiyatsizliklardan so'ng Abruy VI asrning 80-yillarida Quyi Sug'd (Poykand)da qo'zg'alon ko'taradi. Uni aholini quyi tabaqalari bo'lmish kadivar va kashovarzlar qo'llab-quvvatlaydi va u Poykandda hokim bo'ladi. Abruyning siyosatiga chiday olmagan dehqon va dehqonzodalar (Buxorxudotlar) Turkiston va Taroz yaqiniga o'z oila, bola-chaqasi bilan ko'chishga majbur bo'lishadi. Bu hududlar keyinchalik Xamukent nomini oladi. Bu nom ko'chishlarga boshchilik qilgan dehqonzoda Xamuk (o'shal gavhar ma'nosida) nomidan olingan. Ket esa forschada shahar degan ma'noni anglatgan. Vaqt o'tib, Xamuktlik (gavhar shahar) dehqonlar turk xoqoni Qoracho'ringa arz qildilar. Qoracho'rin xoqonga ulug'ligi sabab unga Biyog'u laqabi berilgan. Xoqon o'g'li Sheri Kishvarni (ayrim manbalarda El arslon yoki Elbars deb ham atalgan) Boykandga yuboradi. Abruy qo'lga olonadi. Biroz vaqtdan so'ng Sheri Kishvarning farmonoga binoan katta qop tayyorlanib, uning ichi qovoq arilar bilan to'ldirilgan. So'ngra Abruy qopga solinib shavqatsiz tarzda vafot etgan. Xo'sh, shu o'rinda savol tug'iladi nega aynan Abruy bunday jazo bilan "mukofotlangan?". Avvalo, shuni inobatga olish kerakki, qadimgi turkiy xalqlarda qovoq ari - shavqatsiz dushman ramzi hisoblangan. Bundan ko'rinib turadiki, Sheri Kishvar bu jazoni hamma dushmanlariga ham qo'llamagan. U faqatgina o'ziga munosib deb topgan dushmanlarni shunday jazo bilan "siylagan". Anatomiya kitobidagi ma'lumotlarga tayansak, qovoq ari, arilar ichida eng zararlilaridan bo'lib, bitta qovoq ari chaqishi insonga zarar keltirish darajasi kamroq bo'lishi mumkin, lekin bir nechta arilarning chaqishi insonda toksik reaksiya olib kelib oxiri azobli o'lim bilan yakunlangan. Biz bilamizki, tarixdagi qo'zg'alon rahbarlari turli sharoitlarda va turli jazolar bilan o'ldirilgan. Dorga osilgan, o'q otilgan, olovga tashlangan. Vaholanki, bunday jazo turi bundan oldin ham, keyin ham qo'llanmagan. Bu ayanchli hodisot ham tarix zarvaraqlarida o'z muhrini qo'ydi. Abuydan so'ng Sheri Kishvar otasidan Boykendda hokimlikni so'rab olib taxtga o'tirdi. Xizmatkor kadivarlar avvalgi tartibotlariga qaytarildi. Qo'zg'alon mag'lubiyat bilan yakunlansada uning zamirida IV asrda shakllangan Turonzamindagi yer egaligining yemirilishi boshlanganini ko'rsatdi. Abruy taxminan 585 yillarda o'limini qarshi o`ldi. Qo'zg'alon izsiz ketmadi. U ilk o'rta asrlardagi milliy-ozodlik kurashlarini boshlab berdi. Tarix o'z qahramonlarini unutmaydi. Tarixda yomon nom qoldirish oson ( masalan, Gerastratning ishlari), lekin yurtda adolatli tuzum uchun kurashish bu faqat xalq qahramonlariga xos va mosdir. Zero, buyuk ispan yozuvchisi Migel de Sevantes aytganidek, Tarix - kechagi kun uchun poyonsiz o'tmish, bugungi kun uchun ibrat va o'git, kelajak uchun esa ogohlantirishdir. BuxDU Tarix va madaniy meros fakulteti "Buxoro tarixi" ta`lim yo`nalishi 1-bosqich talabasi Saidov Javohir
