Alisher Navoiy talqinicha, inson tabiatidagi aqliy kamolot va axloqiy barkamollikning tayanch omillaridan biri — ilmga e‘tibordir. Bunday insoniy kamolotning negizi yoshlikdan shakllanadi. Alisher ¬Navoiy "Xamsa"sida Farhod, Qays, -Iskandar, Moniy, Farrux, Juna kabi o‘nlab obrazlar misolida ilm egallash shaxs kamolotining muhim sharti sifatida tasvirlangan. Ilmga tashnalik, favqulodda iste‘dod va qobiliyat bu timsollarda bolalikdanoq gavdalanadi. Farhodning o‘n yoshidayoq o‘z zamonasidagi barcha fan asoslarini o‘rganishi undagi ilm haqiqatiga behad intilishning samarasi sifatida talqin qilinadi. Majnun timsolida ham ayni xususiyat namoyondir:Oz vaqtda ayladi zamonaOni bori ilm aro yagona.Tili chiqib, nutqi ravonlashgan davrdan boshlab o‘tkir fikri bilan falakning butun sirlarini ochishga qodir alloma Naqumohisdan ta‘lim olgan Iskandar "bori ilm aro sohib kamol" bo‘lib yetishadi.Ulug‘ shoir talqinidagi barkamol insonlar xoh tarixiy shaxs, xoh orzu-mushohada asosida yaratilgan taxayyuliy obraz bo‘lsin, zukkoligi, ilm bobidagi nodir iste‘dodi bilan o‘z teng¬qurlaridan ajralib turadi. Ulardagi bunday olijanob tuyg‘ular o‘sha qah¬ramon unib-o‘sayotgan muhitning zakiy kishilari tomonidan tez ilg‘anib, e‘tirof etiladi, ¬asrab-avaylanadi. Mana, Navfalning Majnun ta‘rifida Laylining otasiga yozgan maktubidan bir bayt:Xayling aro kasbi ilm qilmish,Olamda neki ilm bor — bilmish.Alisher Navoiyning "Holoti Sayyid Hasan Ardasher" nasriy asarida ham mavzuning ayni qirrasi qaynoq mehr va qalb harorati bilan qalamga olingan: "Bot abnoyi jinsdin har bilik bobida mumtoz, balki ko‘prak zamonning tab‘ va fazl ahliga foyiq va sarafroz bo‘lubdurlar". Adib Sayyid Hasan o‘rgangan fanlarni birma-bir raqam qiladi: sarf va nahv (grammatikaga oid ilmlar), lug‘at va arabiyat, mantiq va kalom, fiqh va hadis, tafsir, she‘r va muammo, ta‘rix, nujum va advor... Zamonasining yigirmaga yaqin fanlari bo‘yicha oz vaqtda kamolot kasb etish uchun zo‘r havas, kuchli ishtiyoq zarur edi. Ehtimol, majburiyat ortida ikki-uch fanni o‘rganish mumkindir. Ammo o‘ndan ortiq ilmni mukammal bilish uchun ilohiy iste‘dod va katta quntu mehnat talab qilinadi.Lekin odam faqat ilmiy iste‘dodi bilan ulug‘lar nazarida arjumand bo‘lmaydi. Aksincha, ilm o‘rganishdan maqsad obro‘ orttirish, elga tanilish bo‘lsa, bunday ilm sohibi ikki dunyosini kuydiradi. Bu xususda Rasuli akram (S.A. V.) shunday deganlar: "Kimki ilmni ulamolar oldida faxrlanish, nodonlar bilan bahslashish yoki odamlarning diqqatini o‘ziga tortish maqsadida o‘rgansa, uning joyi jahannamdir".Xudparastlik shunday bedavo dardki, xudbin kimsa o‘z nafsi, o‘z ko‘ngli, o‘z zoti, o‘z so‘zini barchadan aziz sanaydi. Uning har qanday noma‘qul ishi o‘ziga xush, yoqimli va chiroyli ko‘rinadi. U o‘z tabiatidagi qusurlarni mutlaqo ko‘rishni istamaydi. Abdurahmon Jomiyning quyidagi bayti bu xususda yorqin tasavvur paydo qiladi:Kibrsizlik lofin urmauni ko‘rmoqdan ko‘ra,Qorong‘u tun chumoliningizin ko‘rmak osonroq.Alisher Navoiy "Mahbub ul-qulub"¬ining o‘nga yaqin tanbihida xudparastlik va uning insoniyat ma‘naviy olamiga yetkazadigan ¬zarari haqida fikr yuritadi. Tanbihlarni mutolaa qilar ekanmiz, manmanlikka berilgan kimsalardan ulug‘ jafolar ko‘rgan, boshdan-oyoq jabru sitamlar alangasida yongan olijanob qalb sohibining ruhiy og‘riqlarini aniq his etamiz. Ulug‘ mutafakkir mutakabbir kimsalarning "ko‘piga" bu faqiri mazlum nomaqdur rioyatlar yetkurubdur va muqobalada nomahsur zulm va taaddilarni ko‘rubdur va ko‘rmasga solib kechurubdur...", — deya taassuf bilan yozar ekan, Allohga ¬munojot qilib, takabbur odamlarni "insof haramiga xos qilishi"ni, o‘zini va boshqa mazlumlarni ularning jabridan xalos etishini o‘tinib so‘raydi. Beshinchi tanbih nihoyasida berilgan qit‘ada esa zotida yuz xil kibru illatlar mavjud bunday kimsalar dardiga "fano ko‘rasining o‘ti"gina davo bo‘lishini qat‘iy ta‘kidlaydi. ¬Alisher Navoiy ta‘kidicha, faqat faqr tariyqi, fano ko‘rasining o‘tigina kibr tomirlarini quritishga qodirdir. Shuning uchun ulug‘ adib "faqiri zotiy va fonii jibilliy" Sayyid Hasan shaxsidagi tug‘ma xoksorlikni, tavozu‘ va hayoni kibrga mubtalo bo‘lganlarga ibrat qilib ko‘rsatadi.Nega Sayyid Hasanni bolalik davridanoq Boysung‘ur Mirzodan tortib shaharning jami allomalariga qadar tengqurlaridan ustun qo‘yadilar, qadr-qimmatini baland tutadilar? Chunki odobli yoshning muomala-munosabatida el-ulus ulug‘vorlik ko‘radi. Tavozu‘ o‘z sohibini xalq nazariga salobatli qilib ko‘rsatadi. Ana o‘sha olijanob fazilatlari tufayli zamonasining ma‘rifatli insonlari, yurtning ulug‘lari qalbida istiqbolli yoshga nisbatan samimiy muhabbat uyg‘onadi va bunday mehr ko‘ngillar mulkiga mangu o‘rnashadi. Alisher ¬Navoiyning fikricha, bunday go‘zal odobu tavozu‘ Sayyid Hasanning "zotida g‘olib", aslu nasabida bor. Shayx Muslihiddin Sa‘diy ta‘biri bilan aytganda, bulut hayot yomg‘irini quygani bilan tol daraxtida meva pishmaydi. Bo‘yra to‘qishga yaraydigan qamishdan ming uringan bilan shakar olib bo‘lmaydi. Sho‘rxok yerda gul unmaydi, lolayu gul bog‘da, shirin zaminda ko‘karadi.Sayyid Hasanni yoshligidanoq barchaga suyukli qilgan yana bir asliy (zotiy) fazilati bor. Bu — hayo. Alisher Navoiy talqinicha, hayo mavjud bo‘lgan vujudda vafo ham bor. Vafo bilan hayo ikki egizak farzand kabidir. Ular bir buloqning ikki ko‘zi, bir naqshin olmaning ikki pallasi yanglig‘ payvand, ajralmasdir. Qaysi inson tabiatidaki hayo bo‘lsa, unda vafo ham barqarordir. Ammo hayo bilan payvasta vafo shunday pok xilqatli mahbubaki, u aslu nasabi toza, tabiati beg‘ubor bo‘lmagan kimsaga rom bo‘lmaydi. "Bu ikki hamzod farzand" tabiatida shubha, gumon, qizg‘anchiqlik, gina-kudurat, hasaddan asar bo‘lmagan kishilarning vujudidan makon tutadi. Shuning uchun ham vafo ila payvasta hayo gulini davr chamanidan topish maholdir. Ba‘zida jahon gulshani vafo ziynatidan bo‘shab qolgandek, insoniyat bog‘ida hayo gulining muattar hidlari taralmayotgandek, zamon vafosizlar ko‘ngli bilan sirlashayotgandek taassurot qoldiradi. Ammo kishilik dunyosining sardaftari — komil insonlarning vafo ila payvasta hayo quyoshi manguga dunyo zimistonini yoritib turadi. Shuning uchun ham Alisher Navoiy: "Har kimda bu ikki yo‘q — andin odamiylik kelmak imkon yo‘q... Komillar — ahli hayo va noqislar — behayo", — deya bitadi.Shavkat HAYITOV, BuxDU o‘zbek adabiyoti kafedrasi dotsenti, filo¬logiya fanlari nomzodi
