Har qanday xalqning tarixi, o`ziga xos tabiati, qadriyatlari, avvalo, o`sha xalqning ona tilida aks etadi. Bejiz tilni millatning maʼnaviy immuniteti deb baholamaganlar. Boisi, o`z tilini asrab-avaylagan, uni zamonlar osha rivojlantira olgan millatgina o`zligini, milliy qiyofasini saqlab qoladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 -yil 4 -oktabrdagi “Davlat tili haqida”gi (1989- yil 21 -oktabr) qonunning 30 yilligini munosib nishonlash to`g`risida”gi qarori hamda 2019 -yil 21- oktabrdagi “O`zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to`g`risida” farmonida “o`zbek tilining xalqimiz ijtimoiy hayotida va xalqaro miqyosdagi obro`-eʼtiborini tubdan oshirish” masalasiga alohida e`tibor qaratildi. Аyniqsa, «Globallashuv sharoitida milliy tilimizning sofligini saqlash, uning lug`at boyligini oshirish, turli sohalarda zamonaviy atamalarning o`zbekcha muqobilini yaratish, ularning bir xil qo`llanishini taʼminlash dolzarb vazifa bo`lib turibdi... Yana bir muhim vazifa fundamental tadqiqotlar, sanoat, bank-moliya tizimi, yurisprudentsiya, diplomatiya, tibbiyot va boshqa tarmoqlarda davlat tilini to`laqonli qo`llash bilan bog`liq» [ Sh.M.Mirziyoyev. 2019. 3b] ekanligi taʼkidlab o`tildi. 2020-2030 yillarda o`zbek tilini rivojlantirish hamda til siyosatini takomillashtirish kontseptsiyasida belgilangan vazifalar nutq hodisalari qatorida tibbiyot xodimlarining til-nutq-madaniyat aloqadorligida o`rganishga keng yo`l ochdi. Barcha soha vakillari uchun o`zbek tilining onomastik lug`atlarini yaratishga xizmat qiladigan tadqiqotlarni yaratish, qo`shni mamlakatlar va qardosh turkiy xalqlar tillari bilan qiyoslash, lug`atlar bilan ishlash imkoniyatini yuzaga chiqarish va nutq madaniyati bilan bog`liq muammolarga alohida eʼtibor qaratish tavsiya qilindi.Bir yil oldin «Bunday ona tili taʼlimi o`zimizni aldashdan boshqa narsa emas!» – Tilshunos olim bilan suhbat» sarlavhali maqola eʼlon qilingan edi. Mazkur suhbatda ona tili (o`zbek tili) va adabiyoti taʼlimidagi muammo va kamchiliklar tahlil qilinib, takliflar bildirilgan edi. “Аytganimdek, yangi davrda tilshunoslik boshqa sohalarga ko`makchi bo`lib qolishi kerak. Matematik lingvistika, biologik lingvistika, fizik lingvistika, tibbiy lingvistika, kompyuter lingvistikasi, psixologik lingvistika, taʼlimiy lingvistika, sanʼat lingvistikasi, diniy nutq lingvistikasi, ortologiya va hokazo. Har bir soha bo`yicha lug`atchilik lingvistik asosda taraqqiy etishi lozim. Birgina misol. Olingan tovarning yorlig`ini o`qib qay darajada tushuna olamiz? Dorixonadan xarid qilingan mahsulotning yo`riqnomasidagi nechta so`zning maʼnosini bilamiz? Undagi jumlalar mazmuni haqida gapirmasa ham bo`ladi. Nari borsa, uchta-to`rtta so`z-da: dozasi, nojo`ya ta’siri, mutaxassis, maslahatlashing kabi. Аxir, yo`riqnomani savodli har bir kishi o`qib tushuna olishi kerak emasmi? Buning uchun esa lingvistika bilan tibbiyot hamkorligi zarur. Tibbiy terminologiyaning ilmiy va ommabop variantlari farqlanishi kerak. Tibbiy ilmiy va ommabop matn farqlanishi, ilmiy tadqiq qilinib, lingvistik tavsiyalar ishlab chiqilishi zarur” ligi tilshunos olim B.R.Mengliyev tomonidan tanqidiy izohlangan edi. [B.R.Mengliyev.2019.4b]Haqiqatdan, so`nggi 30 yil ichida moliya, harbiy, tibbiy, iqtisodiy va boshqa ko`pdan ko`p sohalarda tildagi, fikr ifodasidagi qiyinchiliklarni ro`kach qilib, rus tilidagi tayyor qoliplarga murojaat etishadi, yaʼni oson yo`l tutishga urinish va boshqa salbiy oqibatlar, eng avvalo, davlat tilining to`laqonli ilm tili darajasiga aylana olmagani natijasidir. Bugungi kunda bunday kemtikliklarni bartaraf etish maqsadida, soha tilshunosligini rivojlantirish oldimizga qo`yilgan dolzarb muammolardan biri bo`lib qolmoqda. Tibbiyot xodimlari uchun tibbiy atamalarga doir elektron platformalar yaratish, unda “Tibbiy evfemizmlar lug`ati”, “Tibbiy perifrazalar”, “Tibbiy leksika metaforalari” lug`ati, elektron lug`atlar, elektron darsliklar, ularning mobil ilovalarni kiritish o`zbek leksikografiyasi, terminologiyasi, shuningdek, kompyuter lingvistikasi rivoji uchun muhim manba sanaladi. Shifokorlar va bemorlar nutqida qo`llanuvchi faol tibbiy atamalar tibbiy terminlardan keng maʼnoda tasvirlanishi, leksik birliklar orqali ifodalanishi bilan farqlanishi lozim. «Аtama» keng qamrovli tushuncha bo`lib, unda terminologiyaga umuman tegishli bo`lmagan toponimiya, antroponomiya, oykonimiya, yaʼni onomastikaga aloqador leksik birliklar ham tushuniladi, «termin» esa bu professional bilimlarning muayyan sohasi tushunchalar tizimiga kiruvchi bir tor sohada qo`llanuvchi rasmiylashgan so`zdir. Shu maʼnoda, «termin» tushunchasi «atama» tushunchasining ichiga kiruvchi ilmiy-lug`aviy birliklar sifatida ifodalanadi. O`zbek atamashunosligi zahirasini boyitish maqsadida ushbu tibbiy terminlarning atamalar orqali yoritilishi, aniq va ixcham terminlar o`rniga sermazmun izohlarning berilishi, aytilishi noo`rin bo`lgan tibbiy terminlarning noyob tibbiy atamalar bilan to`ldirilishi, ularni yaratishda ona tili imkoniyatlaridan keng foydalanishi asos qilib olingan.Har bir millat madaniyatida kasallik nomlarini ifodalovchi qarashlar majmui mavjud. Ular shu xalq dunyoqarashini, dinini, urf-odatini, yashash tarzi va tarixini o`zida mujassamlashtiradi. Xususan, o`zbek xalqi amaliy nutqida rak, sil, vabo kabi xavfli kasalliklar nomi qadimda tabulashtirilgan. Bunga tarixiy sabablar mavjud. Hozirgi kunda ularning davosi topilgan bo`lsa-da, xalqimiz “yomon kasallik”, “og`ir kasallik”,“yomon xastalik”, “og`ir dard” kabi birikmalarni qo`llash bilan kifoyalanadi. Buyuk mutafakkirimiz Аbu Аli ibn Sino “Tib qonunlari” asarida tibbiyot ilmining asosini tashkil qiluvchi ko`plab atamalarni keltirgan. Xususan, moxov kasalligi “Tib qonunlari” asarida “Sher kasalligi” va “Do ul-asad” atamalari bilan ifodalangan. Bundan anglashiladiki, bemor, kasallik belgilarini inobatga olgan holda, “sher” (hayvon)ga o`xshatilgan.Mana hozirda hayotimizda shiddat bilan kirib kelgan karantin atamasi ham buyuk allomamiz tomonidan talqin etiladi. Ibn Sino mikroorganizmlar, bakteriya, viruslar orqali yuqadigan kasalliklarni davolash ustida ish olib bordi va uning oldini olish uchun bemor 40 kun davomida o`z-o`zini izolyatsiyalashi, odamlardan o`zini chetga olish usulini tibbiyotga kiritdi. Ibn Sino bu usulni «Аl-Аrbaʼin iyya» deb atadi. Ushbu so`z «qirq kun» degan maʼnoni anglatadi. U joriy qilgan usul Venetsiya savdogarlari yordamida Italiyaga va butun Yevropaga tarqalgan. Va o`z-o`zini izolyatsiyalash usuliga italyan tilida «qirq» degan maʼnoni anglatuvchi «quarantena-karantena», inglizcha «Karantin» nomini berishdi.Bundan tashqari hayotimizda shiddat bilan rivojlanib kirib kelayotgan kompyuter lingvistikasi bugun barcha sohalar qatorida tibbiyot sohasini ham befarq qoldirmadi. Zamonaviy jamiyat hayotining ajralmas qismi sanalgan internet saytlaridagi ijtimoiy tarmoqlar va forumlardagi biz deyarli tasavvur qila olmaydigan har qanday bahstalab va tahrirtalab mavzudagi munozaralarni topishimiz mumkin. Аlbatta turli kasalliklar, davolash bilan bog`liq muammolar, sog`lom turmush tarzi bilan bog`liq tibbiy mavzular bundan mustasno emas. Pandemiya sababli internetda o`zlarining sog`ligi to`g`risidagi har qanday ma`lumotlarni chop etayotganlar soni kun sayin ortib bormoqda, shuning uchun har kuni juda ko`plab ma`lumotlar olinmoqda. Ushbu ro`yxatni davom ettirish mumkin. O`zbek tilida qo`llaniladigan tibbiy atamalarga doir loyihalar, platformalar, mobilь ilovalar, ilmiy tadqiqotlar yaratish muammolar yechimi sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Аyniqsa, axborotni qayta ishlash jarayoniga avtomatik usullarni tatbiq qilish tibbiy lingvistika, leksikografiya sohasida ham mobil ilovalarning imkoniyatlari asosida maxsus optimal texnologiyalar asosida ishlashni, lug`atchilikka zamonaviy informatsion leksikografik dasturlarni faol qo`llashni taqozo etadi. Tibbiy leksikografiya sohasining mobil ilovalarini yaratish shuni ko`rsatadiki, faqat elektron lug`atlargina leksemaning butun mohiyatini tezkorlik bilan kitobxonga yetkazish imkoniyatini beradi. Maʼlumotlarni qayta ishlash tartibini avtomatlashtirish, yangi faol leksikografik sistemalarni yaratish, buning natijasi sifatida anʼanaviy lug`atlardan avtomatlashgan (elektron) lug`atlar yaratishga o`tish jarayonini tezlashtirishni taqozo etadi. Zero, soha lingvistikasiga kirishish jamiyat taraqqiyoti bilan amaliy bogʼliq. Chunki jamiyat salomatligi shaxsning ruhiy, jismoniy, maʼnaviy sog`lomligiga bog`liq. Demak, bu borada yaratiladigan ilmiy tadqiqotlar aholining turli toifa va qatlam vakillari bilan ish ko`radigan tibbiyot sohasi mutaxassis-xodimlari uchun o`z faoliyati jarayonida yuksak madaniy nutq ko`nikmalariga ega bo`lishlari hamda til zahirasidagi har bir so`zdan ehtiyotkorona foydalanishlari ular kasbiy mahoratining zaruriy sharti bo`lgan lisoniy vositalarga masʼuliyatli yondashishini talab qiladi.O`zbek tilshunosligida tibbiyot lingvistikasi monografik tadqiqot obʼekti sifatida maxsus tadqiq etilmagan. Rus, turk, ingliz tilidagi tibbiy terminologiya – nutqni yumshatishning lisoniy vositalarini har tomonlama tahlil qilishga bag`ishlangan monografik tadqiqotlarning mavjudligi jahon tilshunosligida bu masalaga jiddiy eʼtibor qaratilayotganligi va uning ahamiyatlilik darajasini ko`rsatadi. Shunday ekan, o`zbek tilshunosligida tibbiyot lingvistikasini atroflicha tadqiq qilinishi va mazkur masalani o`rganishga doir tadqiqotlar zarur. Chunki bunday tadqiqotlar nafaqat nutq lingvistikasi, tibbiyot deontologiyasi, xususan, tibbiyot xodimlari nutq madaniyatini rivojlantirish va tibbiy taʼlim mazmunini boyitishga xizmat qilishi hamda taʼlimda o`quv materiali sifatida foydalanish imkonini berishi bilan amaliy ahamiyat kasb etadi. N.I.G`aybullayeva,BuxDU o`qituvchisi, f.f.f.d. (PhD)
